سرچ انجن کی نوعیت:

تلاش کی نوعیت:

تلاش کی جگہ:

(63)فارسى فتاوى الأقوال الصحیحة فی أحکام النسیکة

  • 15345
  • تاریخ اشاعت : 2024-03-29
  • مشاہدات : 1982

سوال

السلام عليكم ورحمة الله وبركاته

 فارسى فتاوى الأقوال الصحیحة فی أحکام النسیکة


الجواب بعون الوهاب بشرط صحة السؤال

وعلیکم السلام ورحمة اللہ وبرکاته!
الحمد لله، والصلاة والسلام علىٰ رسول الله، أما بعد!

حمد است آن رب العباد را کہ انسان رابحلی اقرار وحدانیت محلی ساختہ، وبنور تصدیق الوہیت مزین کردہ، واتباع شریعت بیضا نبینا محمد ﷺ ارشاد فرمودہ، چہ مجال دارد بشرکہ انعام نا محدود او را بشمارآرد، اگر بجائے نعمتی ہمہ عمر خود را در شکر گزاری او گزارد دانشود، این درگاہیت عظیم الشان کہ باب انعام مفتوح است برکسی تنگ نکردہ مسلمان باشد یا منافق کافر باشد یا مشرک، لیکن با این ہمہ تساوی مراتب گیرد مسلمان درباب انعام خود صرف درین دارِ فانی کردہ اند، اما در دار البقا پس آنانیکہ در توحید خدا ثابت قدم ماندند، وبا و شریک نکردند ہیچ کسی و بر رسالت نبینا محمد ﷺ قائل شدند، آنہا موعود اند بانعام گونا گوں کہ خارج است از تصور، وداخل شدند درآیہ کریمہ:

﴿ وَمَنْ یُّطِعِ اللہَ وَرَسُوْلَہٗ یُدْخِلْہُ جَنّٰتٍ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِھَا الْاَنْھٰرُ ﴾ (النساء: ۱۳)

قولہ تعالی  ﴿ اِنَّ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا وَعَمِلُوْا الصّٰلِحٰتِ کَانَتْ لَھُمْ جَنّٰتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خٰلِدِیْنَ فِیْھَا لَا یَبغُوْنَ عَنْھَا حِوَلًا  ﴾ (الکھف ۱۰۷، ۱۰۸)

واما آنانکہ بخدا شریک گردانید ند دیگریرا، وگرفتار کفر شدند، پس مقام آنہا جہنم است، وچنان رانج و الم برکشند کہ بیرون از خیال است۔ نعوذ باللہ منہ، وداخل اندتحت قولہ تعالیٰ:

﴿ اِنَّہٗ مَنْ یُّشْرِکْ بِاللہِ فَقَدْ حَرَّمَ اللہُ عَلَیْہِ الْجَنَّۃَ وَمَاْوٰہُ النَّارُ﴾ (المائدۃ: ۷۲)

وقولہ تعالیٰ :

﴿  اِنَّ اللہَ لَا یَغْفِرُ اَنْ یُّشْرَکَ بِہٖ وَیَغْفِرُ مَا دُوْنَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَّشَآءُ وَمَنْ یُّشْرِکْ بِاللہِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلٰلًا بَعِیْدًا ﴾ (النساء: ۱۱۶)

وچون رحمت خدا عزوجل برعبادِ خود چنان شامل حال بودہ است کہ اگر بمنزلہ حیات زدہ شود صحیح است، بخواست کہ عبادِ خود را راہی بنمایم ، تا ازین عذاب رہائی یا بندپس درہر قوم رسول فرستادہ ﷺ تا از ایشان ہدایت یا بند،  وعبادت خدا راکنند، ودیگراں را باو ہمسر نکنند۔ وآخرین آن رسل محمد اند ﷺ رحمت خدا نازل باد بروحِ اقدسِ شان کہ بوسیلہ حضرت ایشان کلام یزدانی را معلوم سا ختم، در جمیع احکام خدا تعالیٰ ایمان  آوردم، وکفر را از اسلام و شرک را از توحید و بدعت را انر سنت و حرام را از حلال تمیز کردم، آن جل مجدہ این حبیب خود را برتبہ عظیم نواختہ کہ بکسی از انبیا علیہم السلام عطا نہ کردہ:

﴿ ذٰلِکَ فَضْلُ اللہِ یُؤْتِیْہِ مَنْ یَّشَآءُ وَاللہُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیْمِ﴾(الحدید: ۲۱)

ما مسلمان را نعمت فخیم و فخر عظیم است کہ بہ ثنائے جناب ایشان اوقات گزاریم، وبصلوۃ وسلام برایشان مصروف مانیم، ماہمہ عباد، وچہ رتبہ داریم، خود آن مالک الملک برحبیبِ خود تحفہ سلام و صلوۃ نازل می فرماید:

﴿  اِنَّ اللہَ وَمَلٰٓئِکَتَہٗ یُصَلُّوْنَ عَلَی النَّبِیِّ یٰٓاَیُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا صَلُّوْا عَلَیْہِ وَسَلِّمُوْا تَسْلِیْمًا ﴾ (الأحزاب: ۵۶)

واز ارفع درجات حضرت ما ﷺ این است کہ چون بروز محشر آن شاہنشاہ عباد خود رامجتمع خواہد کرد آنہا بجہت مصیبت حشر پریشان و غمناک شدہ باہم خواہند گفت کہ اگر سفارش خود نزد پروردگار کسی از پیغمبران کنانم تحقیق آرام و راحت یابم، پس بیایند نزد آدم علیہ السلام و گویند کہ شما آدم علیہ السلام پدر خلایق ہستید پیدا کردہ است شمارا خدا از دست قدرت خود و دمیدہ است بتو روح خود و حکم کرد ملائکہ راپس سجدہ کردند آنہا برائی تو شفاعت ماہمہ کنید نزد رب خود تا راحت دہد ما را از تکلیف این مکان پس گوید آدم علیہ السلام کہ من لایق این مقام نیستم پس آدم علیہ السلام یاد خواہد کرد خطائی خود را وحیا کند ازرب خود بجہت آن خطا و گوید کہ بروید شما نزد نوح علیہ السلام کہ آن اول رسول خدا است پس بیایند نزد نوح علیہ السلام برائے شفاعت خود پس بگوید نوح علیہ السلام من لایق این مقام نیستم پس یاد کند خطا خود را و از خدا شرم کند و گوید کہ بروید نزد ابراہیم علیہ السلام کہ اوشان را خدائے تعالیٰ خلیل خود کرد پس بیایند نزد ابراہیم علیہ السلام پس بگوید ابراہیم علیہ السلام من لایق این مقام نیستم و یاد کند خطا خود را و از خدا شرم کند و گوید کہ بروید نزد موسیٰ علیہ السلام کہ از ایشان خدائے تعالیٰ کلام کردہ است وعطا کرد آن را توریت پس بیایند نزد موسیٰ علیہ السلام پس بگوید موسیٰ علیہ السلام من لایق این مقام نیستم و یاد کند خطا خود را و از خدا شرم کند و گوید کہ بروید نزد عیسیٰ علیہ السلام روح اللہ کہ از کلام خدا پیدا شدہ است پس بیایند نزد عیسیٰ علیہ السلام پس بگوید عیسیٰ علیہ السلام من لایق این مقام نیستم بروید نزد محمد ﷺ کہ بندہ خاص خداست وتحقیق بخشیدہ است حق تعالیٰ خطا او ہرچہ کہ قبل و بعد از وصادر شدہ پس بروند آنہا نزد محمد ﷺ وعرض حاجت خود نمایند در آن وقت جناب محمد رسول اللہ ﷺ اجازت سفارش از خدا طلب فرمایند از باری تعالیٰ اجازت آن شود پس چون جناب رسول اللہ ﷺ حق تعالیٰ را مشاہدہ فرمایند بسجدہ روند باز حکم او حق تعالیٰ شود کہ یا محمد سرخود از سجدہ برانگیز ہرچہ خواہی عرض کن قبول خواہد شد پس برانگیز و رسول اللہ ﷺ سرخود از بسجدہ و تعریف رب خود کند چنان کہ خدا خواہد باز سفارش مغفرت کند از رب خود پس خدائے تعالیٰ جماعتی را از عذاب نجات دہد و رسول اللہ ﷺ آن ہا را از دوزخ برآرند و در بہشت داخل کنند باز رسول اللہ ﷺ بہمان طور سجدہ روند و حاجت خود طلب کنند از خدائے تعالیٰ حکم شود کہ سرخود از سجدہ انگیز و ہرچہ خواہی عرض کن سفارش تو قبول خواہد شد پس رسول اللہ ﷺ از سجدہ سرخود برانگیزد و ثنا رب خود فرماید باز سفارش مغفرت کند خدائے تعالیٰ جماعتی رابخشد و رسول اللہ ﷺ آنہارا از دوزخ برآورد و در بہشت داخل کنند باز رسول اللہ ﷺ فرماید اے رب اکنون در دوزخ کسے ہم باقی نماندہ مگر آنہا کہ ایمان نداردند و بخدا شریک ساختند۔

واما آنکہ اول درجنت داخل خود از امت محمد ﷺ ابوبکر صدیق اندر اضی شود خدائے تعالیٰ از ایشان عطا کرد باری تعالیٰ رتبہ عظیم کہ رسول اللہ ﷺ بحقش چنیں فرمودہ: ‘‘لو کنت متخذا خلیلا غیر ربی لا تخذت أبابکر خلیلا’’ متفق علیہ

(( أنت صاحبي في الغار و صاحبي علی الحوض )) رواہ الترمذي

(( لا ینبغي لقوم فیھم أبوبکر أن یؤمھم غیرہ )) رواہ الترمذي

واز اکرم درجات ایشاں این است کہ گردانید خدائے تعالیٰ ایشاں را خلیفہ اول حبیب خود حضرت عمر رضی اللہ عنہ درشان ایشاں فرمودہ: ‘‘ أبوبکر سیدنا و خیرنا وأحبنا إلی رسول اللہ ﷺ’’ رواہ الترمذی عن عمر رضی اللہ عنہ۔

واما خلیفہ ثانی عمر اند راضی شود خدا از ایشان کہ گردانیدہ است خدائے تعالیٰ حق رابر زبان عمر رضی اللہ عنہ، حبیب وی ﷺ بحقش فرمودہ:

(( إن اللہ جعل الحق علی لسان عمر وقلبہ )) رواہ الترمذي

(( إن اللہ وضع الحق علی لسان عمر یقول بہ )) رواہ أبو داود

‘‘ سمعت رسول اللہ ﷺ یقول : ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر ’’ رواہ الترمذي عن جابر۔

واما خلیفہ ثالث عثمان اندراضی شود خدا از ایشان عظمت و وقرشان ثابت می شود از حدیث رسول اللہﷺ :

‘‘ عن عائشۃ رضی اللہ عنھا قالت : کان رسول اللہ ﷺ مضطجعا في بیتہ، کاشفا عن فخدیہ أو ساقیہ، فاستأذن أبوبکر فأذن لہ، وھو علی تلک الحال، فتحدث، ثم استأذن عمر فأذن لہ، وھو کذلک، فتحدث، ثم استأذن عثمان، فجلس رسول اللہ  وسوّی ثیابہ، فدخل فتحدث ، فلما حرج ، قالت عائشۃ : دخل أبوبکر فلم تھتش لہ ولم تبالہ، ثم دخل عمر فلم تھتش لہ ولم تبالہ، ثم دخل عثمان فجلست و سویت ثیابک؟ فقال : ألا أستحي من رجل تستحي منہ الملائکۃ ’’ رواہ مسلم

‘‘ قال رسول اللہ ﷺ : إن عثمان رجل حیي، وإني خشیت إن أذنت لہ علی تلک الحال أن لا یبلغ إليّ حاجتہ ’’ رواہ مسلم

‘‘ وعن أبي موسی الأشعري قال  : کنت مع النبيﷺ في حائط من حیطان المدینۃ فجاء رجل فاستفتح، فقال النبيﷺ : افتح لہ، وبشرہ بالجنۃ ، ففتحت لہ، فإذا أبوبکر فبشرتہ بما قال رسول اللہ ﷺ ، فحمد اللہ، ثم جاء رجل فاستفتح، فقال النبيﷺ : افتح لہ وبشرہ بالجنۃ، ففتحت لہ فإذا عمر، فأخبرتہ بما قال النبيﷺ فحمد اللہ، ثم استفتح رجل، فقال لي : افتح لہ، وبشرہ بالجنۃ علی بلویٰ تصیبہ، فإذا عثمان فأخبرتہ بما قال النبيﷺ فحمد اللہ، ثم قال : اللہ المستعان ’’ متفق علیہ

واما خلیفہ رابع علی اندراضی شود خدا تعالیٰ از ایشان، بشارت دادا آن را رسول اللہ ﷺ برائے جنت، کتبِ احادیث از فضائلِ ایشان مالا مال است، حبیب وی ﷺ درحق وے فرمودہ:

(( من سب علیّا فقد سبني )) رواہ أحمد

‘‘ قال علي رضی اللہ عنہ : والذي فلق الحبۃ وبرأ النسمۃ أنہ لعھد النبي  الأمي ﷺ إلي أن لا یحبني إلا مؤمن، ولا یبغضني إلا منافق’’ کذافي المشکوۃ۔

وخدا رحمت نازل فرماید برباقی از عشرہ مبشرہ و سائر اصحاب و آل نبی ﷺ کہ ستون سقف شریعت رسول معصوم ﷺ بودند، وجان و مال خود را بر راہ خدا نثار کردند، رضوان اللہ علیہم اجمعین، وبرجمیع ائمہ دین کی از سعی و کوشش حضرات ایشان دین پیغمبر ما ﷺ صورت رونق گرفت، رحمۃ اللہ علیہم اجمعین۔

اما بعد، می گوید فقیر حقیر محمد المکنی بابی الطیب المدعو بشمس الحق عفا عنہ ذنوبہ رب الفلق عظیم آبادی کہ از منہ سابقہ کہ مشہود لہا بالخیر بود انقراض یافت، وعلمائے حقانی کہ وارث انبیاء علیہم الصلوٰۃ بودند برحمت حق پیوستند۔ اکنون زمانہ آن رسید کہ درآن فسق و فجور بکثرت شایع یافتہ، اکثر در شرک مبتلا اند، وکثیر در بدعات و محرمات، وہمیں شرک و بدعات راعبادت می شمارند، ووسیلہ نجات می دانند۔ وایں موقوف صرف برجہلا نیست بلکہ جمعی غفیر از ناس کہ خود را بزیور علم آراستہ می دانند ہمیں را مسلک خود اختیار کردند، کسے ذبح بغیر اللہ را حلال می دارد، کسے بہ استحسان محفل تعزیہ داری رفتہ، وفتویٰ جواز تخلیق موی ریش دادہ، وکسی سماع و مزامیر و مجلس مولد النبیﷺ را از جملہ اذکار شمردہ، وحاجت روائی راکار بزرگان دانستہ، وکسی باعراس بزرگان کہ مشتمل برشرک و بدعات و محرمات است مشغول شدہ، وکسے تقلید یکے از ایمہ اربعہ رابر خود لازم و واجب گردانیدہ، واگر حدیث صحیح غیر منسوخ خلاف مذہب امام خود باید برحدیث رسول معصوم ﷺ عمل نکند، وحدیث را از کلام امام خود رد کند، ویا تاویل کردہ بمذہب امام کود آرد، علی ہذا القیاس بسیار است۔ از شرک و بدعات و محرمات کہ عوام الناس خصوصاً صوفیان و اکثر علما زمانہ ما مبتلا ہستند۔ وعجب است این علما ناحق شناس وصوفیان لا مذہب کہ خود را در زمرہ علما و صلحا شمردہ اند، ومسلک خود خلاف کتاب اللہ و سنت رسول اللہ گردانیدہ اند، ایشان مصداق آیۃ کریمہ ہستند:

﴿  وَمَنْ یَّعْصِ اللہَ وَرَسُوْلَہٗ فَقَدْ ضَلَّ ضَلٰلًا مُّبِیْنًا ﴾ (الأحزاب: ۳۶)

واین ندانند کہ کدام کس از امت فضل این امر دارد کہ درجہ مخالفت قولِ پیغمبر داشتہ باشد۔

حق تعالیٰ می فرماید:

﴿  یٰٓـاَیُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا لَا تَرْفَعُوْٓا اَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْھَرُوْا لَہٗ بِالْقَوْلِ کَجَھْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَطَ اَعْمَالُکُمْ وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُوْنَ ﴾ (الحجرات: ۲)

پس چون از رفع صوت برصوت نبی ﷺ منع فرمودہ چہ مجال است آنہارا کہ قول نبیﷺ را مرجوح وقول امت را مرجح گردانند۔ ﴿ لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِیْ رَسُوْلِ اللہِ اُسْوَۃٌ حَسَنَۃٌ ﴾ (الأحزاب: ۲۱) رامنجملہ قصص و حکایات شمارند، چنانچہ چند روز است کہ بماہمہ خبری رسیدہ است کہ بعض ابنائے دہر عقیقہ مولود را کہ یکی از سنن سید المرسلین ومعمول بہا علمائے مجتہدین است مکروہ می دارند، وبفاعلِ آن لب بطعن کشایند، و گویند کہ عقیقہ مولود در قرون سابقہ معمول بہا نبود، علمائے اہلِ سنت کہ قائل بعدمِ وجوبِ تقلیدِ مجتہد معین ہستند اختراع کردہ اند، پس عجب بردم ازین بعض کہ چگونہ ازین انکار دارد، با آنکہ از احادیث صحیحہ غیر منسوخہ ثابت است، و اقوال ائمہ اربعہ رحمہم اللہ درین باب منقول است کثیر۔ واگر فرضاً اقوال ائمہ مجتہدین درکراہیت عمل عقیقہ بودی، و از احادیث رسول معصوم ﷺ استحباب آن ثابت می شد، تاہم برامت واجب ست کہ برحدیث رسول ﷺ عمل کند، وقول امام را ترک کند، کہ ہمیں وصیت ائمہ اربعہ رضوان اللہ علیہم اجمعین بودہ است۔

شیخ عبدالوہاب شعرانی در میزان کبریٰ گفتہ:

‘‘ قد تقدم قول الأئمۃ کلھم : إذا صح الحدیث فھو مذھبنا، ولیس لأحد معہ قیاس ولا حجۃ إلا طاعۃ اللہ ورسولہ بالتسلیم لہ ’’ انتھی۔

وعلامہ محمد معین رحمہ اللہ در دراسات اللبیب گفتہ:

‘‘ کان الإمام أبو حنیفۃ رحمہ اللہ تعالی یقول : حرام علی من لم یعلم دلیلي أن یفتي بکلامي ، وھذا الکلام من أبي حنیفۃ رحمہ اللہ ثابت بالسند المسلسل ، وکان أبو حنیفۃ رحمہ اللہ تعالی إذا أفتی یقول : ھذا رأي أبي حنیفۃ ، وھو أحسن ما قدرنا علیہ، فمن جآء بأحسن منہ فھو أولی بالصواب ’’ انتھی۔

وشیخ ابی علی حسین بن یحییٰ البخاری الزندوستی در روضۃ العلماء از شیخ برہان الدین مرغینانی ناقل شدہ۔ چنانکہ علامہ محمد معین در دراست فرمودہ:

‘‘ وقول صاحب الھدایۃ في روضۃ العلماء الزندوستیۃ في فضل الصحابۃ رضی اللہ عنھا: سئل أبو حنیفۃ رحمہ اللہ: إذا قلت قولا وکتاب اللہ یخالفہ؟ قال : اترکوا قولي بکتاب اللہ تعالی ، قیل : إذا کان خبر الرسول یخالفہ؟

قال : اترکوا قولي بخبر رسول اللہ ﷺ ، فقیل إذا کان قول الصحابۃ یخالفہ ؟ قال  : اترکوا قولي بقول  الصحابۃ رضی اللہ عنہم۔

وفي الإمتاع : ‘‘ روی البیھقي في السنن عند الکلام علی القراءۃ بسندہ: قال الشافعي رحمہ اللہ : إذا قلت قولا وکان عن النبيﷺ خلاف قولي فما یصح من حدیث رسول اللہ ﷺ أولی ، فلا تقلدوني۔

ونقل إمام الحرمین في النھایۃ عن الشافعي رحمہ اللہ : إذا صح خبر یخالف مذھبي فاتبعوہ ، واعلموا أنہ مذھبي ، وقد صح في منصوصاتہ أنہ قال : إذا بلغکم عني حدیث ، وصح عندکم خبر علی مخالفتہ فاعلموا أن مذھبي موجب الخبر۔

روی الخطیب بإسنادہ أن الدارکي من الشافعیۃ کان یستفتي و ربما یفتي بغیر مذھب الشافعي وأبي حنیفۃ ، فیقال لہ : ھذا یخالف قولیھما، فیقول : ویلکم حدث فلان عن فلان عن النبيﷺ بکذا، فالأخذ بالحدیث أولی من الأخذ بقولھما إذا خالفاہ ’’ کذافي دراسات اللبیب۔

وعلامہ ابن عابدین در ردالمحتار حاشیہ در المختار گفتہ:

‘‘  نقلہ العلامۃ بیری في أول شرحہ علی الأشباہ عن شرح الھدایۃ لابن الشحتۃ ، ونصہ : إذا صح الحدیث وکان علی خلاف المذھب عمل بالحدیث ، ویکون ذلک مذھبہ ، ولا یخرج مقلدہ عن کونہ حنفیا بالعمل بہ ، فقد صح عنہ أنہ قال : إذا صح الحدیث فھو مذھبي ، حکی ذلک ابن عبدالبر عن أبي حنیفۃ وغیرہ من الأئمۃ ، ونقلہ أیضا الإمام الشعراني عن الأئمۃ الأربعۃ ’’ انتھی۔

ورئیس المحدثین شیخ ولی اللہ الدہلوی درحجۃ اللہ البالغہ فرمودہ

‘‘ فی الیواقیت والجواھر أنہ روی عن أبي حنیفۃ رضی اللہ عنہ انہ : کان یقول : حرام لمن لم یعرف دلیلي أن یفتي بکلامي ، وکان رضی اللہ عنہ إذا أفتی یقول : ھذا رأي النعمان بن ثابت، یعني نفسہ، وھو أحسن ما قدرنا علیہ ، فمن جآء بأحسن منہ فھو أولی بالصواب، وکان الإمام مالک رضی اللہ عنہ یقول : ما من أحد إلا وھو مأخوذ من کلامہ ومردود علیہ إلا رسول اللہ ﷺ : و روی الحاکم و البیھقي عن الشافعي رضی اللہ عنہ أنہ کان یقول : إذا صح الحدیث فھو مذھبي ، وفي روایۃ : إذا رأیتم کلامي یخالف الحدیث فاعملوا بالحدیث ، واضربوا بکلامي الحائط ، وقال یوما للمزني : یا إبراھیم لا تقلدني في کل ما أقول ، وانظر في ذلک لنفسک ، فإنہ دین، وکان رضی اللہ عنہ یقول : لا حجۃ في قول أحد دون رسول اللہ ﷺ وإن کثروا، ولا في قیاس ولا في شییء ، وما ثم إلا طاعۃ اللہ ورسولہ بالتسلیم، وکان الإمام أحمد یقول : لیس لأحد مع اللہ ورسولہ کلام۔ وقال أیضاً لرجل : لا تقلدني ولا تقلدن مالکا ولا الأوزاعي والنخعي ولا غیرھم، وخذ الأحکام من حدیث أخذوا من الکتاب والسنۃ’’ انتھی  

پس ازین روایات ظاہر شدہ اگر قول امام خلاف کلام نبی ﷺ باشد برحدیثِ رسول عمل نماید و آن را مذہب امام خود بداند، زیراچہ خود ائمہ اربعہ رحمہ اللہ فرمودہ اند کہ چون حدیث ثابت شود ہمان است مذہب ما، مگر عجب است از بعض مقلدین کہ درین قول امام تقلید امام خود نمی کنند، وبرقول سابق عمل دراند، اگرچہ خلاف احادیث صحیحہ باشد۔

پس می گوئیم کہ عمل عقیقہ نزد امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ مستحب است بقول صحیح، واگر فرضاً استحباب آن از قول امام ثابت نمی شد تاہم مضرِ مطلب مانبود، چہ استحباب این عمل از احادیثِ صحیحہ ثابت است، و چوں از احادیث ثابت شد ہمیں شد مذہب امام رحمہ اللہ بقول وی:

‘‘ إذا صح الحدیث فھو مذھبي ’’

پس خواستم کہ چیزی درین مسئلہ تحریر نمایم، واز احادیث سرور انام ﷺ و اقوال مجتہدین قمقام مدلل و مبرہن کنم، تاحق از باطل امتیاز یا بد۔ اگر اکنون ہم بعد از وضوح دلائل قوی و اقوال نبی ﷺ ازین سرپیچد، داخل است زیر این آیہ کریمہ:

﴿ وَمَنْ یُّشَاقِقِ الرَّسُوْلَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَہُ الْھُدٰی وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیْلِ الْمُؤْمِنِیْنَ نُوَلِّہٖ مَا تَوَلّٰی وَنُصْلِہٖ جَھَنَّمَ وَسَآءَ ت مَصِیْرًا﴾ (النساء: ۱۱۵)

واین رسالہ را بالاقوال الصحیحہ فی احکام النسیکہ موسوم سا ختم۔ وما توفیقي إلا باللہ علیہ التوکل وبہ الاعتصام۔

بدن اسعدک اللہ تعالیٰ کہ عقیقہ بفتح عین مہملہ درلغت موہای راس ولد را کہ وقتِ ولادت باشد گویند و در شرع جانوری راگویند کہ ذبح کردہ شود وقت استردن موہا سرولد، وچون مذبوح عاق کردہ می شودای مشقت دادہ می شود و قطع کردہ می شود بہمیں جہت اوراعقیقہ می گویند۔

چنانکہ علامہ احمد بن محمد خطیب قسطلانی شافعی در ارشاد الساری شرح صحیح بخاری فرمودہ:

‘‘ العقیقۃ بفتح العین المھملۃ ، وھي لغۃ : الشعر الذي علی رأس الولد حین ولادتہ ، وشرعاً : ما یذبح عند حلق شعرہ ، لأن مذبحہ یعق أي یشق ویقطع ، ولأن الشعر یحلق ’’ انتھی۔

وعلامہ محمد بن عبدالباقی زرقانی مالکی در شرح موطا امام مالک نوشتہ :

‘‘ العقیقۃ بفتح العین المھملۃ ، وأصلھا کما قال الأصمعي وغیرہ الشعر الذي یکون علی رأس الصبي حین یولد، وسمیت الشاۃ التي تذبح عنہ عقیقۃ لأنہ یحلق عنہ ذلک الشعر عند الذبح ’’ انتھی۔

واین رانسیکہ و ذبیحہ ہم گویند۔ وچون این ہمہ دانستی پس بشنو کہ عرب در جاہلیت نسیکہ می کردند از جانب ولد خود، واین امر را بر خود لازم گردانیدہ بودند، وچون درین مصلحتہا بودپس باقی داشت آن را رسول خدا ﷺ ، وعمل کرد برآن، وارشاد فرمود برائے عمل آن۔ وصحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین در زمانہ رسول اللہ ﷺ برین عمل کردند، وہمچنین تابعین وتبع تابعین۔ چنانچہ احادیث درین باب بسیار وارد شدہ، روایت کرد این را امام محمد بن اسمٰعیل بخاری در صحیح خود، وامام ابو عیسیٰ ترمذی در جامع خود، و ابوداود و دارمی و نسائی در سنن خود، وامام مالک در موطا خود، وجزین بسیاری از محدثین عظام در کتاب خود احادیث این باب روایت کردہ اند۔

‘‘ عن سلمان بن عامر الضبي قال : سمعت رسول اللہ ﷺ یقول : مع الغلام عقیقۃ ، فأھر یقوا عنہ دما، وأمیطوا عنہ الأذی۔’’ رواہ البخاري وأبوداود والترمذي والدارمي والنسائی۔

یعنی گفت سلمان شنیدم آنحضرتﷺ را کہ می گفت با ولادتِ کودک عقیقہ است۔ پس بریزید از جانب کودک خون را، و دور کنید از وی اذیٰ را بدور کردن موی، وپاک گردانیدن ازچر کہا کہ آلودہ است بآن نزد ولادت۔ کذافي أشعۃ اللمعات للشیخ عبدالحق۔

‘‘ عن حبیب بن الشھید قال : أمرني ابن سیرین أن أسأل الحسن ممن سمع حدیث العقیقۃ ، فسألتہ ، فقال : من سمرۃ بن جندب’’ رواہ البخاري والنسائي۔

یعنی گفت حبیب بن شہید کہ حکم کرد مرا ابن سیرین کہ سوال کنم از حسن کہ حدیث عقیقہ از کہ روایت دارند، پس پر سیدم حسن را از حدیث عقیقہ، پس گفت کہ از سمرہ بن جندب شنیدہ ام۔

‘‘ مالک عن نافع أن عبداللہ بن عمر لم یکن یسألہ أحد من أھلہ عقیقۃ إلا أعطاہ إیاھا، وکان یعق عن ولدہ بشاۃ شاۃ عن الذکور و الإناث’’ رواہ مالک في الموطأ۔

یعنی گفت نافع نبود عبداللہ بن عمر کہ سوال کند او را کسی از اہلِ او برای عقیقہ ولد مگر این کہ عطا کرد اورا جانور برای عقیقہ، وبود عبداللہ بن عمر کہ عقیقہ می کرد از ولد مذکر و مونث بیک یک شاۃ۔

‘‘ مالک عن ھشام بن عروۃ أن أباہ عروۃ بن الزبیر رضی اللہ عنہ کان یعق عن بنیہ الذکور والإناث بشاۃ شاۃ’’

یعنی بود ابن زبیر کہ عقیقہ می کرد از جانب ولد مذکر و مؤنث بیک یک شاۃ۔

‘‘ عن سمرۃ قال قال رسول اللہ ﷺ : الغلام مرتھن بعقیقتہ ، یذبح عنہ یوم السابع، ویسمی، ویحلق  رأسہ ’’ رواہ الترمذي والدارمي وأبوداود۔

یعنی کودک گرو است بعقیقہ ذبح کردہ شود از جانب غلام روز ہفتم و نام نہاد می شود و ستردہ می شود موئی سروے۔

امام احمد رحمہ اللہ می گوید کہ معنی آنست کہ فرزند محبوس و ممنوع است از شفاعت کردن درحق والدین تا عقیقہ اوراند ہند، وبعضے می گویند کہ فرزند محبوس و ممنوع است از خیرات و سلامت از آفات وزیادت نشو و نماتا عقیقہ او را ندہند۔ واین در حقیقت راجع باخذ والدین می شود کہ ترک عقیقہ کرد، و بعضی می گویند مرہون است باذیٰ وپلیدی زیرا کہ در حدیث آمدہ است:

‘‘ فأمیطوا عنہ الاذیٰ ’’

واعتماد برقول آن امام اجل است وظاہر آنست کہ وی شنیدہ است از سلف کہ معنی این است۔

کذافي أشعۃ اللمعات شرح المشکوٰۃ للشیخ عبدالحق الدھلوی مختصرا۔ ‘‘ عن یوسف بن ماھک أنھم دخلوا علی حفصۃ بنت عبدالرحمان فسألوھا عن العقیقۃ فأخبرتھم أن عائشۃ أخبرتھا أن رسول اللہ ﷺ أمرھم عن الغلام شاتان مکافئتان، وعن الجاریۃ شاۃ ’’ رواہ الترمذي۔

یعنے روایت است از یوسف بن ماھک گفت کہ مرد مان رفتند نزد حضرت حفصہ بنت عبدالرحمن پس سوال کردند آنہا از عقیقہ پس گفت حفصہ کہ خبر داد مرا عائشہ تحقیق رسول اللہ ﷺ امر فرمود کہ از جانب ولد مذکر دو شاۃ کہ مساوی باشد در سن، یعنی ہر دو کم از سال دوم نباشد، واز جانب ولد مونث بیک شاۃ۔

‘‘ عن سباع بن ثابت أن محمد بن ثابت بن سباع أخبرہ أن أم کرز أخبرتہ أنھا سألت رسول اللہ ﷺ عن العقیقۃ ، فقال : عن الغلام شاتان، وعن الجاریۃ شاۃ، لا یضرکم ذکر انا کن أم إناثا’’ رواہ الترمذي ، وقال : ھذا حدیث صحیح۔

یعنی تحقیق ام کرز سوال کرد رسول اللہ ﷺ را از عقیقہ پس فرمود از دختر یک شاۃ خواہ آن شاتہا نرباشد یا مادہ یعنی از عقیقہ پسر دو شاۃ است و از دختر یک شاۃ و زیان ندارد شمارا کہ نرباشند آن شاتہایا مادہ ای چنان نکنید کہ از پسر نر باید و از دختر مادہ۔ کذافی ترجمۃ الشیخ الدھلوی۔

‘‘ عن أم کرز قالت قال رسول اللہ ﷺ : عن الغلام شاتان مثلان، وعن الجاریۃ شاۃ ’’ رواہ أبوداود والدارمي والنسائي إلا في روایۃ : ‘‘مکافأتان مثلان ’’

ترجمہ اش بالا گزشت۔

‘‘ عن أم کرز رضی اللہ عنھا قالت : أتیت النبيﷺ بالحدیبیۃ أسألہ عن لحوم الھدي فسمعتہ یقول : عن الغلام شاتان، وعن الجاریۃ شاۃ، لا یضرکم ذکرانا کن أو إناثا ’’ رواہ النسائي۔

‘‘ عن ابن أبي طالب قال : عق رسول اللہ ﷺ عن الحسن بشاۃ، وقال : یا فاطمۃ ! احلقي رأسہ ، وتصدقي بزنۃ شعرہ فضۃ ، فوزنتہ فکان وزنہ درھما أو بعض درھم ’’ رواہ الترمذي ، وقال : ھذا حدیث غریب، وإسنادہ لیس بمتصل۔

‘‘ عن ابن عباس رضی اللہ عنھما أن رسول اللہ ﷺ عق عن الحسن والحسین کبشا کبشا’’ رواہ أبوداود۔

‘‘ عن عبداللہ بن بریدۃ عن أبیہ عن رسول اللہ ﷺ عق عن الحسن والحسین ’’ رواہ النسائي۔

‘‘ عن عبداللہ بن بریدۃ قال : سمعت أبي بریدۃ یقول : کنا في الجاھلیۃ إذا ولد لأحدنا غلام ذبح شاۃ، ولطخ رأسہ بدمھا، فلما جآء الإسلام کنا نذبح شاۃ ، ونحلق رأسہ ونلطخہ بزعفران ’’ رواہ أبوداود۔

واما احادیث کہ دران لفظ : ‘‘ لا أحب العقوق’’ وارد است پس مراد ازان توہین نسیکہ یعنی عقیقہ نیست، بچند وجوہ: اول این کہ از عقیقہ منع نفرمود، بلکہ مکروہ دانست رسول اللہﷺ این اسم رابجہت آن کہ اسم مشتق است از لفظ عقق، ومشتبہ می شود بعقوقِ والدین، واجب دانست تغیر کردن اسم آن رابہ ‘‘ ذبیحہ’’ و ‘‘ نسیکہ’’ چنانکہ عادت جاری است کہ اسم قبیح را باسم فصیح تغیر می دہند۔

چنانچہ علامہ محمد طاہر فتنی در کتاب مجمع بحار الانوار فرمودہ:

‘‘ حدیث ‘‘ لا أحب العقوق ’’ لیس فیہ توھین لأمر العقیقۃ ، وإنما کرہ الاسم، وأحب اسم النسیکۃ والذبیحۃ ، کما اعتادہ في تغیر الاسم القبیح ’’ انتھی۔

وعلامہ زرقانی در شرح موطا گفتہ:

‘‘  وکأنہ کرہ الاسم لا المعنی الذي ھو ذبح واحدۃ تجزیٔ ضحیۃ، لنصہ علیھا في عدۃ أحادیث ’’ انتھی۔

دوم اینکہ احتمال دارد کہ استعارہ کرد عقوق را برای والدین، وگردانید انکار ایشان را از عقیقہ، باوجود داشتن قدرت برین عقوق یعنی دراصل عقوق برای ولد است کہ ولد بجہت نافرمانی و ترک احسان والدین عاق می شود، لیکن اینجا بجای عقوقِ ولد عقوقِ والد فرمود کہ والد از جہت نکردن ذبیحہ برای ولد خود عاق می شود۔ درین صورت معنی حدیث ‘‘ لا أحب العقوق’’ این شد کہ نکردن ذبیحہ برای ولد خود عاق می کند والد را، ومن عاق را دوست نمی دارم۔

چنانکہ علامہ محمد طاہر فتنی در مجمع بحار الانوار فرمودہ:

‘‘ ویحتمل أنہ استعار العقوق للوالد، وجعل إباء ہ عن العقیقۃ مع قدرتہ عقوقا ’’ انتھی۔

وشیخ سلام اللہ درمحلی شرح موطا امام مالک فرمودہ

‘‘ ویحتمل أن یکون العقوق في ھذا الحدیث مستعارا للوالد، کما ھو حقیقۃ في حق الولد، وذلک أن المولود إذا لم یعرف حق أبویہ صار عاقا، کذلک جعل إباءہ عن أداء حق المولود عقوقا علی الاتساع فقال: لا یحب اللہ العقوق، أي ترک ذلک من الوالد مع قدرتہ علیہ، لیشبہ إضاعۃ المولود حق أبویہ ، ولا یحب اللہ ذلک ’’ انتھی۔

سوم آنکہ احتمال دارد کہ سائل سوال کرد از عقیقہ بجہت آنکہ اشتباہ افتاد اورا کہ ایا این فعل مکروہ است یا مستحب یا واجب، واجب دانست کہ بشناسد فضیلت عقیقہ را، پس جواب داد او را رسول اللہ ﷺ ‘‘ لا أحب العقوق’’ ومتنبہ کرد ازین قول برینکہ ہرکہ موجب غضب باری تعالیٰ است آن عقوق است نہ عقیقہ۔

چنانکہ علامہ علی قاری در مرقاۃ المفاتیح شرح مشکوۃ المصابیح فرمودہ:

‘‘ یحتمل أن السائل إنما سألہ عنھا لاشتباہ تداخلہ من الکراھۃ والاستحباب والوجوب، وأحب أن یعرف الفضیلۃ ، فأجابہ بما ذکر تنبیھا علی أن الذي یغضبہ اللہ تعالی من ھذا الباب ھو العقوق لا العقیقۃ’’ انتھی۔

چہارم آنکہ چون سائل از عقیقہ سوال کرد در جواب آن فرمود رسول اللہ ﷺ کہ دوست نمی دارم عقوق را، بعد آن فرمود ہر کرا فرزند زاید، و دوست دارد کہ ذبح کند اوپس او را لایق است کہ کند این فعل را، پس از ین حدیث صاف ظاہر شد کہ منع از عقیقہ نفرمود، بلکہ برائی آن حکم فرمودہ۔ وآنچہ مکروہ دانست آن لفظ عقوق است۔

وایں اقوی و ارجح است از معانیہای مذکورہ، چہ اگر مقصود امتناع عقیقہ بود ہرگز اجازت برایٔ آن فعل نداد۔

چنانکہ امام الائمہ مالک در موطا خود فرمودہ:

‘‘ مالک عن زید بن أسلم من بني ضمرۃ عن أبیہ أنہ قال : سئل رسول اللہ ﷺ عن العقیقۃ ، فقال : لا أحب العقوق، فکأنہ إنما کرہ الاسم و قال : من ولد لہ ولد فأحب أن ینسک عن ولدہ فلیفعل ’’ انتھی۔

وابوداود در سنن روایت کردہ:

‘‘ عن عمرو بن شعیب عن أبیہ عن جدہ قال : سئل رسول اللہ ﷺ عن العقیقۃ فقال : لا یحب اللہ العقوق، کأنہ کرہ الإسم، وقال : من ولد لہ ولد فأحب أن ینسک عنہ فلینسک عن الغلام شاتین وعن الجاریۃ شاۃ ’’ انتھی۔

ونسائی در سنن روایت کردہ:

‘‘ سئل رسول اللہ ﷺ عن العقیقۃ فقال : لا یحب اللہ عزوجل العقوق، وکأنہ کرہ الاسم، قال لرسول اللہ ﷺ : إنما ینسک أحدنا بولد لہ قال: من أحب أن ینسک عن ولدہ فلینسک عنہ، عن الغلام شاتان مکافئتان، وعن الجاریۃ شاۃ ’’ انتھی۔

یعنی پرسیدہ شد رسول خداﷺ از عقیقہ، پس فرمود دوست نمی دارد خدا عقوق را، راوی گوید گویا مکروہ دانست رسول اللہ ﷺ اسم آن و گفت رسول اللہ ﷺ ہر کرا ولد پیدا شود، و پدر او خواہد کہ از جانب ولد خود ذبح کند پس باید کہ از جانب پسردو شاۃ و از جانب دختر یک شاۃ ذبح نماید۔

وچنیں روایت کرد ابن ابی شیبہ در مصنف خود:

‘‘ عن عبداللہ بن نمیر حدثنا داود بن قیس سمعت عمرو بن شعیب عن أبیہ عن جدہ قال : سئل النبيﷺ عن العقیقۃ ، فقال : لا أحب العقوق ’’

‘‘ وقال عبدالرزاق : أخبرنا داود بن قیس سمعت عمرو بن شعیب عن أبیہ عن جدہ قال : سئل النبي ﷺ عن العقیقۃ فقال: لا أحب العقوق ’’

‘‘ وقال الإمام أبوحنیفۃ عن زید بن أسلم عن أبي قتادۃ رضی اللہ عنہ قال : قال رسول اللہ ﷺ : لا أحب العقوق ’’ وکذا رواہ طلحۃ من طریق عبداللہ بن الزبیر عنہ ، کذافي عقود الجواھر المنیفۃ في أدلۃ مذھب الإمام أبي حنیفۃ للعلامۃ محمد بن محمد الشھیر بمرتضی الحسني الزبیدي

وہمچنیں است در مسند امام ابی حنیفہ رحمہ اللہ و در این احادیث اگرچہ عبارت زاید از لفظ لا احب العقوق نیست، لیکن معنی حدیث ہما نست کہ سابقاً تحریر کردم۔

چون این ہمہ پنداشتی پس معلوم کن آنکہ رسول اللہ ﷺ لا احب العقوق ارشاد فرمود یا بجہت آنکہ لفظ عقیقہ را مکروہ دانست، یا بوجہ دیگر، پس بعض از اہلِ علم برانند کہ مکروہ دانست رسول اللہﷺ لفظ عقیقہ رابجہت آنکہ عقوق و عقیقہ ہر دو مشتق انداز لفظ عقق، درین صورت مشتبہ می شود لفظ عقیقہ بعقوق چنانکہ در موطا موجود است کہ راوی بعد این کہ نقل کرد قول رسول اللہ ﷺ لا احب العقوق گفت: وکانہ کرہ الاسم۔ وگویند کہ اطلاق لفظ ‘‘ نسیکہ’’ و ‘‘ ذبیحہ’’ از لفظ ‘‘ عقیقہ’’ افضل است چہ چون لفظ مشترک شد لفظ عقق  بدو معنی: اول ذبیحہ مولود، و دوم عصیان و ترک احسان، پس ترک آن بجہت اشتباہ اولیٰ بود، زیراچہ در علم فصاحت بجائی خود ثابت است کہ از استعمال لفظیکہ مشترک باشد میان دو معنی یکی ازان مکروہ باشد احتراز نماید۔

چنانکہ زرقانی در شرح موطا امام مالک گفتہ:

قال ابن عبدالبر : وفی کراھۃ ما یقبح معناہ من الاسماء ، وکان ﷺ یحب الاسم الحسن، وکان الواجب بظاھر الحدیث ان یقال لذبیحۃ المولود نسیکۃ ولا یقال عقیقۃ۔ انتھی۔

وقسطلانی در شرح بخاری گفتہ:

‘‘ قال ابن أبي الدم: قال أصحابنا : تستحب تسمیتھا نسیکۃ أو ذبیحۃ، وتکرہ تسمیتھا عقیقۃ، کما تکرہ تسمیۃ العشاء عتمۃ’’ انتھی۔

ونیز قسطلانی در شرح بخاری و زرقانی در شرح موطا گفتہ:

‘‘ قد تقرر في علم الفصاحۃ الاحتراز عن لفظ یشترک فیہ معنیان، أحدھما مکروہ، فیجاء بہ مطلقاً ’’ انتھی۔

وعلامہ سلام اللہ درمحلی گفتہ:

‘‘ یعني أنہ کرہ الاسم، وأحب أن یسمی بأحسن أسماء کالنسیکۃ والذبیحۃ ، جریا علی عادتہ في تغییر الاسم القبیح ’’ انتھی۔

ونیز علامہ ممدوح در محلی گفتہ:

‘‘ قال الطیبي : یحتمل أن یکون لفط ما سأل عنہ والد في مولود وأحب أن أعق عنہ فما تقول ؟ فکرہ النبيﷺ لفظ ‘‘ أعق’’ ، لأنہ لفظ مشترک بین العقیقۃ والعقوق، وقد تقرر في علم الفصاحۃ الاحتراز عن لفظ یشترک فیہ معنیان، أحدھما مکروہ، فیکون الکراھۃ راجعۃ إلی ما تلفظ بہ لا إلی نفس العقیقۃ ’’ انتھی۔

وشیخ عبدالحق در شرح سفر السعادت گفتہ:

پیغمبر ﷺ این نام را مکروہ میداشت، چنانکہ در موطا از زید بن اسلم ازیکی اصحاب آوردہ کہ گفت کسی سوال کرد ازان حضرات ﷺ از عقیقہ فرمود: من عقوق را دوست نمی دارم، چون این لفظ از عقوق والدین کہ از اشد کبائر است یادمی داد، ذکر آن مکروہ داشت۔ ودر روایت احمد و نسائی و ابوداود از عمرو بن شعیب عن ابیہ عن جدہ آمدہ کہ خدا دوست نمی دارد عقوق را، وچون صحابہ کراہت این لفظ از آنحضرت ﷺ فہمیدند ادای این مقصود بعبارتی دیگر کردند، وگفتند نسک یعنی ذبح از فرزندان بکنم، فرمود ہر کہ دوست می دارد کہ نسکی از فرزندان بکند باید کہ از پسردو گو سفند و از دختر یک گوسفند۔ انتہی۔

ومثالش آرند کہ چنانکہ تعبیر نکند صلوۃ عشا رابہ عتمۃ اللیل، اگرچہ ہر دو اتحاد در معنے دارند چرا کہ کفار صلوۃ عشارابہ صلوۃ عتمہ تعبیر می کردند، ورسول اللہ ﷺ از اقتداء ایشان منع فرمود، پس ہمچنین عقیقہ و نسیکہ اگرچہ در معنی ہر دو متحداند، لیکن اطلاق لفظ عقیقہ از جہت اشتباہ مکروہ داشت، چنانکہ سندش گذشت۔

وبعض از اہلِ علم برانند کہ قول وی ﷺ ‘‘ لا أحب العقوق’’ ازان جہت نیست کہ مکروہ دانست لفظ عقیقہ را، چہ اگر این مکروہ بود خود رسول اللہﷺ باین لفظ تلفظ نفرمود، باآنکہ در بسیاری از احادیث این لفظ واقع است، مثل:

‘‘ مع الغلام عقیقۃ ’’ رواہ البخاری:

ومثل:

‘‘ الغلام مرتھن بعقیقتہ ’’ رواہ الترمذي۔

پس معلوم شد کہ قول وی ﷺ ‘‘ لا أحب العقوق’’ باین وجہ نیست۔

چنانکہ علامہ زرقانی در شرح موطا قول علامہ ابن عبدالبر نقل کردہ:

‘‘ وکان الواجب بظاھر الحدیث أن یقال لذبیحۃ المولود نسیکۃ، ولا یقال عقیقۃ ، لکني لا أعلم أحدا من العلماء مال إلی ذلک، ولا قال بہ، وأظنھم ترکوا العمل بہ لما صح عندہ في غیرہ من الأحادیث من لفظ العقیقۃ ’’ انتھی۔

وبعد قول وی گفتہ:

ولعل مرادہ من المجتھدین، وإلا فقد قال ابن أبي الدم عن أصحابھم الشافعیۃ : یستحب تسمیتھا نسیکۃ أو ذبیحۃ، ویکرہ عقیقۃ ’’ انتھی۔

وشیخ علی القاری در مرقاۃ المفاتیح و شیخ سلام اللہ در محلی گفتہ:

‘‘ قال التورپشتي : ھو کلام غیر سدید، لأن النبيﷺ ذکر العقیقۃ في عدۃ أحادیث ، ولو کان یکرہ الاسم لعدل عنہ إلی غیرہ ’’ انتھی۔

بل وجہش دیگر است وآن اینکہ سائل گمان برد کہ چون لفظ عقیقہ بالفظ عقوق مشترکہ است در اشتقاق وآن لفظ عقق است، پس حکم عقیقہ سست گردید بجہت آنکہ ہر دو متحد اند در معنی، پس چنانکہ حکم عقوق باشد ہمچنان حکم عقیقہ، پس جواب داد آن رسول اللہﷺ خلاف آن ، یعنی فرمود کہ ہرچہ مکروہ است نزد اللہ تعالیٰ آن عقوق است نہ عقیقہ۔

چنانکہ علامہ سلام اللہ رامپوری در محلی فرمودہ:

‘‘ وإنما الوجہ فیہ أن یقال : یحتمل أن یکون السائل ظن أن اشتراک العقیقۃ مع العقوق في الاشتقاق مما یوھن أمرھا، فاعلم أن الأمر بخلاف ذلک یعنی أن الذي کرمہ اللہ من ھذا الباب ھو العقوق لا العقیقۃ ’’ انتھی۔

و مولانا علی قاری در مرقاۃ فرمودہ:

‘‘ یحتمل أن یکون السائل ظن أن اشتراک العقیقۃ مع العقوق في الاشتقاق مما یوھن أمرھا، فاعلم أن الأمر بخلاف ذلک’’

پس ازین روایات معلوم شدہ کہ اختلاف کردہ اند علماء دین کہ تعبیر بلفظ عقیقہ کند یا نکند، نہ اینکہ مختلف شدہ اند در اثبات عمل عقیقہ، و مقصود ما ہمین اثبات است، وہو حاصل۔

پس بشنو کہ نزد امام ابی حنیفہ رحمہ اللہ تعالیٰ ذبح کردن در عقیقہ برائے پسر دو شاۃ و برائے دختر یک شاۃ بروز ہفتم از زائیدن مولود مستحب است، و بروایتی مباح، واگر بجائی بزدنبہ یا میش یا شتر کندہم جائز است، وعقیقہ از کبیر کہ درجہ آن بعد بلوغ ست جائز نبود، واگر بروز ہفتم نشود بروز چہار دہم باید کرد، وگر آن روز ہم نشود بروز بست ویکم از زائیدن بکند، وموئی راس مولود راحلق کند و برابر آن ذہب یا فضہ وزن کردہ تصدق بکند، وذابح مختار است باین کہ استخوان مذبوح رابشکند یعنی از مفاصل آن و سالم دارد غیر مفاصل را، یا ہر دو رابشکند یعنی مفاصل وغیر مفاصل را۔ وگوشت عقیقہ راخود خورد و باہل و عیال خود خوراند، وتصدق کند، وآنچہ مشہور است کہ خوردن آن گوشت مادر و پدر را جائز نیست باطل است و بلا سند۔

چنانکہ علامہ ابن عابدین حنفی در ردالمحتار حاشیہ درالمختار گفتہ:

‘‘ یستحب لمن ولد لہ ولد أن یسمیہ یوم أسبوعہ ، ویحلق رأسہ، ویتصدق ، عند الأئمۃ الثلاثۃ بزنۃ شعرہ فضۃ أو ذھبا، ثم یعق عند الحلق عقیقۃ إباحۃ علی ما في جامع المحبوبي أو تطوعا علی ما في شرح الطحاوي، وھي شاۃ تصلح الأضحیۃ، تذبح للذکر والأنثٰی، سواء فرق لحمھا نیا أو طبخہ بحموضۃ أو بدونھا، مع کسر عظمھا أو لا، واتخاذ دعوۃ أو لا، وبہ قال مالک ، وسنھا الشافعي وأحمد سنۃ مؤکدۃ، شاتان عن الغلام وشاۃ عن الجاریۃ ’’ انتھی۔

ومراد از ائمہ ثلثہ امام ابوحنیفہ و صاحبین اند پس ازین عبارت معلوم شدہ کہ در جواز این اختلاف نیست کسی را از ائمہ اربعہ و صاحبین رحمہم اللہ۔

وعلامہ عبدالوہاب شعرانی در میزان کبری گفتہ:

‘‘ واتفقوا علی أن وقت الذبح العقیقۃ یوم السابع من ولادتہ ’’ انتھی۔

ودیگر جادر ہمیں باب فرمودہ :

‘‘ ومن ذلک قول مالک و الشافعي أن العقیقۃ مستحبۃ مع قول أبي حنیفۃ : أنھا مباحۃ ، ولا أقول : أنھا مستحبۃ ، ومع قول أحمد في أشھر روایۃ : أنھا سنۃ ، والثانیۃ : أنھا واجبۃ ، واختارہ بعض أصحابہ، وھو مذھب الحسن و داود، فالأول والثالث مخفف، والثاني أخف، والرابع مشدد۔ فرجع الأمر إلی امرتبتي المیزان، وظاھر الأدلۃ یشھد الوجوب والندب معا۔ ولکل ھھنا رجال، فالاستحباب خاص بالمتوسطین الذین یسامحون نفوسھم بترک بعض السنن، والوجوب خاص بالأکابر الذین یؤاخذون نفوسھم بذلک، والإباحۃ خاصۃ بالأصاغر، ومن ذلک قول الأئمۃ الثلاثۃ أن السنۃ في العقیقۃ أن یذبح عن الغلام شاتان، وعن الجاریۃ شاۃ، مع قول مالک أنہ یذبح عن الغلام شاۃ واحدۃ کما في الجاریۃ ، فالأول فیہ تشدید، والثاني فیہ تخفیف فرجع الأمر الی مرتبتي المیزان’’ انتھی۔

وعلامہ شیخ محمد بن محمد کردری در فتاویٰ بزازیہ گفتہ:

‘‘ العقیقۃ عن الغلام وعن الجاریۃ ، وھو ذبح شاۃ في سابع الولادۃ وضیافۃ الناس وحلق شعرہ مباح لا سنۃ’’ انتھی۔

وعلامہ علی قاری در حزر الثمین شرح حصن حصین گفتہ:

‘‘ وإن کانت الذبیحۃ عقیقۃ فعل کالأضحیۃ ، رواہ الحاکم موقوفا عن ابن عباس رضي اللہ عنھما ’’ انتھی۔

وشیخ عبدالحق در شرح فارسی مشکوۃ گفتہ:

بدانکہ عقیقہ سنت است نزد ائمہ ثلثہ، ودر روایتی از امام احمد واجب است، واکثر احادیث ناظر در سنیت است، وہرچہ در اضحیہ معتبر است از شرایط و احکام در عقیقہ نیز معتبر است، ونزد ما سنت نیست۔ انتہی

وشیخ المحدثین ولی اللہ الدہلوی در حجۃ اللہ البالغۃ فرمود:

‘‘ واعلم أن العرب یعقون عن أولادھم، وکانت العقیقۃ أمرا لازما عندھم، وسنۃ مؤکدۃ ، وکان فیھا مصالح کثیرۃ ، راجعۃ إلی المصلحۃ الملیۃ والمدنیۃ والنفسیۃ، فأبقاھا النبيﷺ ، وعمل بھا، ورغب الناس فیھا ’’ انتھی۔

وحضرت شیخ مولانا محمد اسحق دہلوی درکتاب مسائل اربعین فرمودہ:

علمائی حنفیہ باستحباب عقیقہ رفتہ اند و گفتہ اند کہ اگر عقیقہ مولود در ہفتم نشود روز چہار دہم باید کردہ اگر آن روز ہم نشود بست ویکم از روز تولد کنند، واگر بسبب تنگدستی و افلاس آن روز ہم نشود فرض و واجب نیست کہ برائے آن بار قرض برگردن خود گیرد، موئے سرطفل رابا نقرہ وزن کردہ بمحتاج دادن نیز مستحب است، و دادن بحلاق در حساب اجرت وی خلاف امر تصدق است، و وزن کردن موئے سرآن مولود را بطلاہم برائے کسانیکہ ذی مقدور و متمول اند جایز است، و دفن کردن آن موئہا در زمین مستحب است۔

کذافي الطیبي شرح المشکوٰۃ

پس باید کہ ہر کس بہ نیت استحباب این ذبیحہ بکند:

‘‘ قال رسول اللہ ﷺ : الغلام مرتھن بعقیقتہ ، یذبح عنہ یوم السابع، ویسمی أو یحلق رأسہ ’’ رواہ أحمد والترمذي وأبوداود والنسائي۔

ودر عقیقہ مولود اولیٰ و افضل آنست کہ برائے طفل مذکر دو بزذبح کند، نربا شد یا مادہ، واگر برای کفایت یک بزذبح کند نیز جا یر است، وبرائے طفل انثی یک بز ذبح کند، نرو مادہ در حکم عقیقہ برابر است، واگرمیش و دنبہ ذبح کند آن ہم جایز است و تقسیم آن بعد ذبح باین نہج مستحب است کہ سرآن ذبیحہ بحلاق دہند، ویک ران او را بقابلہ، بعد ازان گوشت آن راسہ حصہ کند، خواہ بتخمین خواہ بوزن، پس یک حصہ را از آنہا بفقرا و مساکین دہند، و دو حصہ باقی را برائے خوردن اقارب و ہمسایہ تیار کردہ پیش شان نہند۔

کما قال العلماء : العقیقۃ حکم الأضحیۃ۔

پس درین صورت خوردن گوشت آن مادر و پدر و جد و جدہ را نیز جایز است۔

والمشھور خلافہ ، فلا اصل لہ فی الشرع، ولا تکسر عظامھا تفاؤلا وإن کسرت فلا باس بہ لان الأضحیۃ تکسر عظامھا کذافي کتب الفقۃ۔

ودفن کردن اجزائی عقیقہ در زمین جایز نیست، لإنہ إضاعۃ المال وھي لا تجوز عند أھل الشرع۔

وپا یہائی عقیقہ را اگر تابع سردارند بحلاق دہند و الا در استعمال خود آرند و پوست او را بعد دباغت در استعمال جلد کتاب درارند یا تصدق نمایند۔ انتہی کلام المولانا رحمۃ اللہ تعالیٰ علیہ۔

ونزد امام مالک رحمہ اللہ عقیقہ دختر و پسر مستحب است بیک بز، وذبیحہ عقیقہ مثل ذبیحہ قربانی است، پس جایز است عقیقہ از بز و شتر و گاؤ و میش چنانکہ در قربانی است و جایز نیست از جانور کور چشم و شاخ شکستہ و ناتوان و مریض و نفروشد از لحم او چیزے و نہ پوست آن رابل از گوشت عقیقہ خود خورد و اہل و عیال را خوراند و صدقہ دہد و بہتر است کہ استخوان عقیقہ رانشکند از مفاصل وغیر از مفاصل۔

چنانکہ امام مالک در موطأ فرمودہ:

‘‘ قال مالک : الأمر عندنا في العقیقۃ أن من عق فإنما یعق عن ولدہ بشاۃ شاۃ ، الذکور والإناث ، ولیست العقیقۃ بواجبۃ، ولکنھا یستحب العمل بھا، وھي من الأمر الذي لم یزل علیہ الناس عندنا، فمن عق عن ولدہ فإنما ھي بمنزلۃ النسک والضحایا، لا یجوز فیھا عوراء ولا عجفاء، ولا مکسورۃ القرن، ولا مریضۃ، ولا یباع من لحمھا شییء ، ولا جلدھا، وتکسر عظامھا، ویأکل أھلھا من لحمھا، ویتصدقون منھا ’’ انتھی۔

وعلامہ محمد بن عبدالباقی زرقانی در شرح موطا فرمودہ:

‘‘ قال مالک: الأمر عندنا في العقیقۃ أن من عق فإنما یعق عن ولدہ بشاۃ شاۃ، الذکور والإناث قیاسا علی الأضحیۃ ، فإن الذکر والأنثٰی فیھا متساویان خلافا لمن قال : یعق عن الغلام بشاتین۔

قال ابن رشد : من عمل بہ فما أخطأ ، ولقد أصاب، کما صححہ الترمذي عن عائشۃ أنہ ﷺ أمر أن یعق عن الغلام شاتان متکافئتان وعن الجاریۃ بشاۃ۔ انتھیٰ

‘‘ لکن حجۃ مالک ومن وافقہ أنہ لما اختلف الروایات فیما عق بہ عن الحسنین ترجح تساوي الذکور والإناث بالعمل والقیاس علی الأضحیۃ، ولیست العقیقۃ بواجبۃ، ولکنھا یستحب العمل بھا اتباعاً للفعل النبوي وحملا لأمرہ علی الاستحباب لأن القاعدۃ أن الأمر إذا لم یصلح حملہ علی الوجوب حمل علی الندب، وقال اللیث وأبو الزناد وداود: واجبۃ، وھي من الأمر الذي لم یزل علیہ الناس عندنا فلا ینبغي ترکھا۔

وفیہ رد علی من زعم نسخھا ، ومن زعم أنھا بدعۃ، إذ لو نسخت ما عمل بھا الصحابۃ فمن بعدھم بالمدینۃ ، وقد قال ﷺ : (( الغلام مرتھن بعقیقتہ ، یذبح عنہ یوم السابع ، ویسمی، ویحلق رأسہ )) رواہ أحمد وأصحاب السنن والبیھقي عن سمرۃ، وصححہ الترمذي والحاکم۔

فمن عق عن ولدہ فإنما ھي بمنزلۃ النسک الھدایا والضحایا فتجوز بالغنم والإبل والبقر، خلافا لمن قصرھا علی الغنم، لورود الشاۃ في الأحادیث السابقۃ ، لکن روی الطبراني عن أنس مرفوعاً : (( یعق عنہ من الإبل والبقر والغنم )) لا یجوز فیھا عوراء بالمد تأنیث أعور، ولا عجفاء بالمد الضعیفۃ ولا مکسورۃ القرن ولا مریضۃ ولا یباع من لحمھا شییء ، ولا جلدھا، ویکسر عظامھا جوازا، تکذیبا للجاھلیۃ في تحرجھم من ذلک ، وتفصلھم إیاھا من المفاصل إذ لا فائدۃ في ذلک الاتباع الباطل، ولا یلتفت إلی من یقول : فائدتہ التفاؤل بسلامۃ الصبي ، وبقاؤھا ، فلا أصل لہ من کتاب ولا سنۃ ولا عمل’’ انتھی ملخصاً۔

واگر قبل یوم ہفتم یا بعد آن عقیقہ کردہ شود عقیقہ فوت گرد د و اگر مولود قبل از عقیقہ بمیرد عقیقہ از جانب او ساقط شود۔

چنانکہ احمد بن محمد قسطلانی در ارشاد الساری گفتہ:

‘‘ قولہ : یذبح عنہ یوم السابع۔ تمسک بہ من قال : إنھا مؤقتۃ بالسابع، فإن ذبح قبلہ لم تقع الموقع ، وإنھا تفوت بعدہ، وبہ قال مالک، وقال أیضاً ، إن مات قبل السابع سقطت ’’ انتھی۔

وشیخ الامام علامہ ابو عبداللہ محمد بن محمد بن محمد الشہیر بابن الحاج المالکی در کتاب مدخل بیان این مسئلہ برجہ تحقیق وبسط کردہ، اگر تمامی عبارت نقل کنم کتاب بطولانی کشد ازین جہت فروگزاشت شد۔

ونزد امام شافعی سنت موکدہ است بر روز ہفتم برائے پسردو شاۃ و برائے دختر یک شاۃ، وگرچہ عقیقہ واجب نیست مثل اضحیہ، مگر جانور عقیقہ راباید کہ در جنس وسن وسلامت مثل ذبیحہ قربانی شود و بوقت ذبح نیت عقیقہ ہم کند، وگوشت او را ز خود خورد و باہل وعیال خوراند، وبمحتاجان تصدق نماید و گوشت آن رامثل سایر گوشت بہ پزاند، مگر یک ران دایہ را بدہد و بہتر است کہ استخوان ذبیحہ رانہ شکند، و اگر بہ شکند خلاف اولیٰ است۔

ورافعی کہ یکی از ائمہ شافعیہ است گفتہ کہ وقت عقیقہ ازحین ولادت مولود تا بلوغ آنست پس چون بالغ شد عقیقہ او از جانب کسیکہ ارادۂ عقیقہ او می کند ساقط شد، مگر چون مولود بعد بلوغ از جانب خود عقیقہ کند جایز بود، ونقل کردہ شد از امام شافعی رحمہ اللہ کہ وی رحمہ اللہ فرمودہ کہ عقیقہ نہ کردہ شود از جانب کبیر۔

بند نجیی کہ از ائمہ شافعیہ است می گوید کہ قول امام شافعی رحمہ اللہ در جواز یا عدم جواز بز برائے عقیقہ نیافتہ ام، ونزد ما غیر بزبجائی بز در عقیقہ جایز نیست، لیکن جمہور برآنند کہ بجائی بزاگر شتر یا گاؤ ذبح دہد جایز بود۔

چنانکہ علامہ احمد بن محمد قسطلانی در شرح بخاری فرمودہ:

‘‘ وھي سنۃ مؤکدۃ ، وإنما لم تجب کالأضحیۃ بجامع أن کلامنھما إراقۃ دم بغیر جنایۃ ’’ انتھی۔ کذا في القسطلاني۔

‘‘ والعقیقۃ کالأضحیۃ في جمیع أحکامھا من جنسھا وسنھا وسلامتھا، والأفضل منھا، ونیتھا، والأکل والتصدق ، وسن طبخھا کسائر الولائم إلا رجلھا فتعطی نیئۃ للقابلۃ، لحدیث الحاکم وبحلوا تفاؤلا بحلاوۃ أخلاق الولد، وأن لا یکسر عظمھا تفاؤلا بسلامۃ أعضاء الولد فإن کسر فخلاف الأولی ، وأن تذبح سابع ولادتہ ’’ انتھی، کذافي القسطلاني۔ ‘‘ شاتین بصفۃ الأضحیۃ عن الغلام، وشاۃ عن الجاریۃ، رواہ الترمذي وأبو داود والنسائي، لأن الغرض استیفاء النفس فأشبھت الدیۃ لأن کلا منھما فداء للنفس، وتعین بذکر الشاۃ الغنم للعقیقۃ ، وبہ جزم أبو الشیخ الأصبھاني، وقال البندنیجي من الشافعیۃ : لا نص للشافعي في ذلک ، وعندي لا یجزیٔ غیرھا۔ والجمھور علی إجزاء الإبل والبقر أیضاً ، لحدیث عند الطبراني عن أنس مرفوعاً : یعق عنہ من الإبل والبقر والغنم’’ کذافي القسطلاني۔

‘‘ وذکر الرافعي أنہ یدخل وقتھا بالولادۃ ، ثم قال : والاختیار أن لا تؤخر عن البلوغ ، فإن أخرت إلی البلوغ سقطت عمن کان یرید أن یعق عنہ، لکنہ إن أراد ھو أن یعق عن نفسہ فعل ، واختارہ القفال، ونقل عن نص الشافعي في البوطي أنہ لا یعق عن کبیر’’ انتھی کذافي القسطلاني۔

وابن عابدین در ردالمحتار گفتہ:

‘‘ وسنھا الشافعي وأحمد سنۃ مؤکدۃ ، شاتان عن الغلام وشاۃ عن الجاریۃ ’’ انتھی۔

وبعض گفتہ اند کہ نزد این امام اجل ہم عقیقہ مستحب است۔

چنانکہ عارف شعرانی در میزان گفتہ:

‘‘ ومن ذلک قول مالک والشافعي أن العقیقۃ مستحبۃ ’’ انتھی

ونزد امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ بروایتی واجب، وبروایت مشہور سنت است موکدہ، از جانب ذکر دو بز، واز جانب اناث یک بز بروز ہفتم از زائیدن مولود، و باید کہ استخوان جانور عقیقہ را از غیر مفاصل نہ بشکند۔

چنانکہ علامہ عبدالوہاب شعرانی در میزان کبریٰ گفتہ:

‘‘ واتفقوا علی أن وقت ذبح العقیقۃ یوم السابع من ولادتہ ’’ انتھی۔ کذافي المیزان۔

‘‘ ومن ذلک قول مالک و الشافعي : أن العقیقۃ مستحبۃ مع قول أبي حنیفۃ أنھا مباحۃ، ولا أقول : إنھا مستحبۃ ، ومع قول أحمد في أشھر روایۃ : أنھا سنۃ ، والثانیۃ أنھا واجبۃ ’’ انتھی کذافی المیزان۔

‘‘ ومن ذلک قول الأئمۃ الثلاثۃ أن السنۃ في العقیقۃ أن یذبح عن الغلام شاتان، وعن الجاریۃ شاۃ ، مع قول مالک أنہ یذبح عن الغلام شاۃ واحدۃ کما في الجاریۃ ’’ انتھی کذافی المیزان۔

‘‘ ومن ذلک قول الشافعي وأحمد باستحباب عدم کسر عظام العقیقۃ، وأنھا تطبخ أجزاء اکبارا، تفاؤلا بسلامۃ المولود’’ انتھی۔ کذافی المیزان۔

وباستحباب عقیقہ صرف قول ائمہ اربعہ رحمہم اللہ نبودہ است، بلکہ جملہ اہلِ علم از اصحاب و تابعین و تبع تابعین و فقہا و محدثین اتفاق دارند براستحباب آن، وکسے رانمی دانم کہ درین خلاف کردہ اند۔ صرف تفرقہ در قول اینہا ہمیں قدر بودہ است کہ بعض قائل بوجوب و بعض بسنت، وبعض باستحباب اند۔ لیکن در جواز این کسے را از ائمہ دین خلافی نیست۔

وحدیث عقیقہ راجم غفیر از صحابہ روایت فرمودہ اند، مثل علی و عائشہ و ام کرز و بریدہ و سمرہ و ابوہریرہ و عبداللہ بن عمر و انس و سلمان بن عامر و ابن عباس۔

چنانکہ امام ترمذی در جامع خود تصریح باین معنی فرمودہ، ونیز دران کتاب فرمودہ:

‘‘ والعمل علی ھذا عند أھل العلم یستحبون أن یذبح عن الغلام العقیقۃ یوم السابع، فإن لم یتھیأ یوم السابع فیوم الرابع عشر، فإن لم یتھیأ عق عنہ یوم إحدی وعشرین، وقالوا: لا یجزیٔ في العقیقۃ من الشاۃ إلا ما یجزیٔ في الأضحیۃ ’’ انتھی ما في جامع الترمذي۔

وآنکہ شیخ عبدالحق دہلوی رحمہ اللہ در شرح مشکوۃ و شرح سفر السعادت فرمودہ اند کہ نزد شافعی استخوانہائی عقیقہ رامی شکنند ونزد مالک نہ، انتہی۔ خلاف است ازانچہ کہ امام مالک در موطا فرمودہ، زیر اچہ امام مالک در موطا گفتہ:

‘‘ وتکسر عظامھا ’’ انتھی۔

وزرقانی مالکی در شرح وی گفتہ:

‘‘ ویکسر عظامھا  جوازاً ، تکذیباً للجاھلیۃ في تحرجھم من ذلک’’ کما مر۔

وخلاف است ازانچہ قسطلانی شافعی در ارشاد الساری گفتہ:

‘‘ وأن لا یکسر عظامھا فإن کسر فخلاف الأولی ’’ انتھی کما مر۔

وآنکہ گوید کہ نزد امام ابی حنیفہ رضی اللہ عنہ بدعت است وی خطا کردہ، وچگونہ این قول بوی نسبت کردہ شود با آنکہ از احادیث صحیحہ ثابت است، وانکار آن انکار روشنی آفتاب است، بلکہ ازین امام اجل و اکمل روایت استحباب کردہ اند، وبعضے روایت اباحت کردہ اند، مگر امام طحاوی کہ از ائمہ حنفیہ و اعلم بہ مذہب امام ابی حنیفہ است تطوع گفتہ، وبرین روایت اعتماد می کنم کہ درین قول مطابقت از احادیث رسول اللہﷺ وآثار صحابہ یافتہ می شود، وتطوع و مستحب مندوب و نفل و ادب ہمہ مرادف المعنی ہستند۔

چنانکہ در درالمختار است:

‘‘ ومستحبۃ ، ویسمی مندوباً وأدباً وفضیلۃ ، وھو ما فعلہ النبيﷺ مرۃ، وترکہ أخری’’

وابن عابدین در حاشیہ وی گفتہ:

‘‘ ویسمی مندوبا و أدبا، زاد غیرہ : ونفلا وتطوعا’’ انتھی۔

وبعض از اہلِ علم کہ گفتہ اند کہ عقیقہ نزد امام ابی حنیفہ بدعت است۔ شیخ بدرالدین عینی قولش را رد کردہ اند۔

چنانکہ در عمدۃ القاری شرح صحیح بخاری گفتہ:

‘‘ وھذا افتراء ، فلا یجوز نسبتہ إلی أبي حنیفۃ ، وحاشا أن یقول مثل ھذا، وإنما قال : لیست بسنۃ ’’ انتھی کلام العینی۔

واگر کسے وہم کند کہ چون امام رحمہ اللہ قائل بسنت عقیقہ نیست، پس چگونہ در مذہب وے عقیقہ روا باشد؟ جوابش آنکہ مراد ازنفی نفی سنت موکدہ است، نہ اینکہ نفی از سنت غیر موکدہ ہم است، پس از نفی سنت نفی استحباب وسنت غیر موکدہ نمی شود، چرا کہ در مذہب حنفی اطلاق سنت اکثر بہ سنت موکدہ می شود، نہ برمستحب۔ پس نفی سنت مستلزم نفی مستحب نیست۔ این چنین فرمودہ اند شیخ اجل محدث عہد خاتم محققین سیدنا استاذنا مولانا محمد نذیر حسین دہلوی ادام اللہ فیوضہ علی رؤس الطالبین در بعض فتوی خود۔

وکلام بلاغت نظام علامہ فقیہ برہان الدین مرغینانی مشعر باین امر است۔

چنانکہ در کتاب ہدایہ درباب اذان گفتہ:

‘‘ الأذان سنۃ الصلوۃ ’’ انتھی۔

ظاہر است کہ مقصود از سنت سنت موکدہ است۔

وعلامہ نسفی در کنز الدقایق دران باب گفتہ:

‘‘ سنن الفرائض’’

وعلامہ عینی در شرح وی گفتہ:

‘‘ سنن أي الأذان عند الجمھور، وقیل یجب، وقیل : فرض کفایۃ، والأصح أنہ سنۃ مؤکدۃ ’’ انتھی۔

وصاحب ہدایہ درین باب گفتہ:

‘‘ والأفضل للمؤذن أن یجعل أصبعیہ في أذنیہ، بذلک أمر النبيﷺ بلا لا رضي اللہ عنہ، ولأنہ أبلغ في الإعلام، وإن لم یفعل فحسن لأنھا لیست بسنۃ أصلیۃ۔’’

پس مراد از عبارت اول و ثانی اثبات سنت موکدہ است از لفظ سنت، واز عبارت ثالث نفی سنت موکدہ است، نہ اینکہ نفی از مطلق سنت است۔ وچگونہ مراد نفی مطلق سنت باشد با آنکہ خود تصریح کردہ کہ : ‘‘ بذلک أمر النبيﷺ ’’

وروایت کرد امام ترمذی در جامع خود:

‘‘ عن عون بن أبي جحیفۃ عن أبیہ قال : رأیت بلا لا یؤذن، ویدور، ویتبع فاہ ھھنا وھھنا، وأصبعاہ في أذنیہ ، ورسول اللہ ﷺ في قبۃ حمراء أراہ … إلی آخرہ ’’

وگفتہ:

‘‘ حدیث أبي جحیفۃ حدیث حسن صحیح، وعلیہ العمل عند أھل العلم، یستحبون أن یدخل المؤذن أصبعیہ في الأذان’’ انتھی۔

پس معلوم شدہ کہ مراد از لفظ سنت سنت موکدہ است، وازنفی نفی آن۔

واگربہ ذہن کسی خطور کند کہ احادیث عقیقہ منسوخ انداز احادیث اضحیہ، چنانکہ امام محمد بن حسن شیبانی دعوے این نمودہ، پس چگونہ عمل برین صحیح باشد۔

می گویم بفضل اللہ العظیم کہ دلیل امام محمد در نسخ عقیقہ است:

‘‘ أما العقیقۃ فبلغنا أنھا کانت في الجاھلیۃ ، وقد فعلت في أول الإسلام، ثم نسخ الأضحی کل ذبح کان قبلہ، ونسخ صوم شھر رمضان کل صوم کان قبلہ، ونسخ غسل الجنابۃ کل غسل کان قبلہ، ونسخت الزکوٰۃ کل صدقۃ کان قبلھا، کذلک بلغنا ’’ انتھی، کذافي الموطأ للإمام محمد۔

وعلامہ محمد بن محمود عربی محتد و خوارزمی مولد در سند امام ابی حنیفہ رحمہ اللہ گفتہ:

‘‘ أبو حنیفۃ عن رجل عن محمد بن الحنفیۃ أنہ قال : إن العقیقۃ کانت في الجاھلیۃ، فلما جاء الإسلام رفضت۔ أبوحنیفۃ عن حماد عن إبراھیم أنہ قال : کانت العقیقۃ في الجاھلیۃ، فلما جاء الإسلام رفضت’’ انتھی۔

وعلامہ محمد بن محمد الشہیر بمرتضی الحسینی الزبیدی در عقود الجواہر المنیفہ فی ادلۃ مذہب امام ابی حنیفہ رحمہ اللہ گفتہ:

‘‘ أبو حنیفۃ عن حماد عن إبراھیم أنہ قال : کانت العقیقۃ في الجاھلیۃ فلما جاء الإسلام رفضت، کذا رواہ محمد بن الحسن في الآثار عنہ، قال : وبہ نأخذ ’’ انتھی۔

وشیخ الاسلام مولانا سلام اللہ رامپوری درمحلی فرمودہ:

‘‘ أخرج ابن المبارک والدارقطني والبیھقي وابن عدي عن علي مرفوعاً: نسخ الأضحی کل ذبح، ونسخ صوم رمضان کل صوم، والغسل من الجنابۃ کل غسل، والزکوٰۃ کل صدقۃ ’’ انتھی۔

وسید جلال الدین خوارزمی الکرمانی درکفایہ حاشیہ ہدایہ گفتہ:

‘‘ کان في الجاھلیۃ ذبائح یذبحونھا، منھا العقیقۃ ، ومنھا الرجبیۃ، ومنھا العتیرۃ، وکلھا منسوخ بالأضحیۃ ’’ انتھی ملخصا۔

وہم چنین شیخ عبدالحق در شرح مشکوۃ و سفر السعادت از امام محمد رحمہ اللہ این مضمون رانقل کرد۔ پس جواب از روایت ابن المبارک والدارقطنی والبیہقی وابن عدی این است کہ

اولاً در اسناد این حدیث کلام خواہد رفت، چرا کہ در رواۃ این حدیث مسیب بن شریک و عقبہ بن یقظان ہستند، ومحدثین درایشاں کلام کردہ اند۔

چنانکہ شیخ الاسلام بدرالدین عینی در بنایہ شرح ہدایہ در کتاب الاضحیہ گفتہ:

‘‘ أخرج الدارقطني ثم البیھقي في سننیھما في الأضحیۃ عن المسیب بن شریک عن عقبۃ بن الیقظان عن الشعبي عن مسروق عن علي رضی اللہ عنہ قال قال رسول اللہ ﷺ : نسخت الزکاۃ کل صدقۃ، ونسخ صوم رمضان کل صوم، ونسخ غسل الجنابۃ کل غسل، ونسخت الأضحی کل ذبح، وضعفاہ، قال الدارقطني: المسیب بن شریک وعقبۃ بن الیقظان متروکان، ورواہ عبدالرزاق في مصنفہ في أواخر النکاح موقوفا علی علي بن أبي طالب رضی اللہ عنہ’’ انتھی۔

ونیز علامہ عینی در کتاب مذکور درہمان باب گفتہ:

‘‘ أخرج الدارقطني عن مسیب بن شریک حدثنا عبدالملک عن الشعبي عن مسروق عن علي عن النبيﷺ : نسخ الأضحیٰ کل ذبح، ورمضان کل صوم، قال البیھقي : إسنادہ ضعیف بمرۃ، والمسیب بن شریک متروک، وقال في التنقیح : قال الفلاس : أجمعوا علی ترک حدیث المسیب بن شریک ’’ انتھی۔

واگر بصحت رسد تاہم منافی مطلب ما نیست، چہ مطلب حدیث از نسخ نسخ و جوب آنہا است، نہ آنکہ نسخ اصل فعل است چنانکہ صوم رمضان ناسخ فرضیتِ صومِ عاشورہ است، وغسل جنابت ناسخ وجوب ہر غسل کہ درجاہلیت بود، ہم چنین اضحیہ قربانی ناسخ وجوب عمل عقیقہ است، نہ اینکہ ناسخ اصل فعل است، وچگونہ این خواہد شد حالانکہ استحباب صوم عاشورہ و استحباب عمل عقیقہ از احادیث صحیحہ ثابت است۔ فرضا گرنسخ استحباب عمل عقیقہ از اضحیہ ثابت شود تا نسخ استحباب صوم عاشورہ ہم از صوم رمضان خواہد شد، واذلیس فلیس۔

وقطع نظر این حدیث ناسخ را تاخر باید از حدیث منسوخ تا نسخ متحقق شود واینجا خلاف آنست، زیراچہ اضحیہ درسن ثانی از ہجرت مشروع شدہ، وبعد آن درسن ثالث ورابع وششم و ہشتم اونہم از ہجرت ہم عمل برعقیقہ ماند، چنانچہ نبی ﷺ حسنین رضی اللہ عنہما را درسن ثالث و رابع، وابراہیم رضی اللہ عنہ را درسن ہشتم اونہم عقیقہ فرمودند، وام کرزدر سال غزوہ حدیبیہ کہ سن ششم از ہجرت بود حدیث عقیقہ روایت کرد۔ پس معلوم شدہ کہ حدیث اضحیہ ناسخ حدیث عقیقہ نیست۔

اما حکم اضحیہ درسن ثانی از ہجرت چنانکہ امام ہمام علامہ شیخ عزالدین جزری الشہیر بابن الاثیر در کتاب اسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ فرمودہ:

‘‘ وفي السنۃ الثانیۃ من الھجرۃ کانت غزوۃ بدر العظمی في شھر رمضان، وفیھا ضحی رسول اللہ ﷺ بالمدینۃ، وخرج بالناس، وذبح بیدہ شاتین، وقیل : شاۃ ’’ انتھی

وعلامہ زرقانی در شرح مواہب لدنیہ گفتہ:

‘‘ فصل۔ ذکر بعض وقائع ثانیۃ الھجرۃ، وفي ذي الحجۃ صلی رسول اللہﷺ العید بالمصلی، وضحی بکبشین، وأمر الناس بالأضحیۃ، وھو أول عید الأضحی رآہ المسلمون ’’ انتھی۔

وعلامہ شیخ حسین بن محمد دیار بکری در تاریخ خمیس گفتہ:

‘‘ الموطن الثاني في حوادث السنۃ الثانیۃ من الھجرۃ من صوم عاشوراء، وصلوۃ العید والتضحیۃ في ھذہ السنۃ في ذي الحجۃ، خرج رسول اللہ ﷺ یوم عید الأضحی إلی المصلی، وصلی صلاۃ العید فیہ، وضحی بکبشین والأغنیاء من أصحابہ، وھو أول أضحی رآہ المسلمون’’ انتھی

واما حال عقیقہ حسن بن علی رضی اللہ عنہ از احادیث بالا معلوم شدہ، ولیکن سال ولادت شان سن سوم از ہجرت بود، چنانکہ امام ابن اثیر دراسد الغابہ گفتہ:

‘‘ الحسن بن علي بن أبي طالب بن عبدالمطلب بن ھاشم بن عبد مناف القرشي الھاشمي أبو محمد سبط النبيﷺ ، وأمہ فاطمۃ بنت رسول اللہﷺ سیدۃ نساء العالمین، وھو سید شباب أھل الجنۃ، وریحانۃ النبيﷺ ، وشبیھہ، سماہ النبيﷺ الحسن، وعق عنہ یوم سابعہ، وحلق شعرہ، وأمر أن یتصدق بزنۃ شعرہ فضۃ … إلی أن قال : ولد الحسن بن علي بن أبي طالب ، وأمہ فاطمۃ بنت رسول اللہ ﷺ ، في النصف من رمضان ، سنۃ ثلاث من الھجرۃ ’’ انتھی۔

وشیخ جلال الدین سیوطی در تاریخ الخلفاء فرمودہ:

‘‘ الحسن بن علي بن أبي طالب رضی اللہ عنہ ، أبو محمد سبط رسول ﷺ، وریحانتہ، وآخر الخلفاء ، بنصہ، أخرج ابن سعد عن عمران بن سلیمان قال : الحسن والحسین اسمان من أسماء أھل الجنۃ، ما سمیت العرب بھما في الجاھلیۃ، ولد الحسن في نصف رمضان سنۃ ثلاث من الھجرۃ، وروی لہ عن النبيﷺ أحادیث، وروی عنہ عائشۃ رضی اللہ عنھما ، وخلائق من التابعین، منھم ابنہ الحسن، وأبو الحوراء ربیعۃ بن شیبان، والشعبي، وأبو الوائل، وکان شبیھا بالنبيﷺ ، سماہ النبيﷺ الحسن، وعق عنہ یوم سابعہ، وحلق شعرہ، وأمر أن یتصدق بزنۃ شعرہ فضۃ ’’ انتھی۔

واما عقیقہ حسین بن علی ہم از احادیث بالا معلوم شدہ، ولیکن سال ولادت شان سن چہارم از ہجرت است، چنانکہ ابن اثیر دراسد الغابہ گفتہ:

‘‘ الحسین بن علي بن أبي طالب … إلی أن قال : قال اللیث بن سعد: ولدت فاطمۃ بنت رسول اللہ ﷺ الحسین بن علي في لیال خلون من شعبان سنۃ أربع ’’ انتھی۔

وشیخ حسین بن محمد در تاریخ خمیس گفتہ:

‘‘ فصل ذکر میلاد الحسن، وسیجیٔ میلاد الحسین في الموطن الرابع في السنۃ الرابعۃ من الھجرۃ، وفي نصف رمضان ھذہ السنۃ سنۃ ثلاث من الھجرۃ ولد الحسن بن علي بن أبي طالب، کذافي الصفوۃ، قال أبو عمر : وھذا أصح ما قیل فیہ، ذکر عقہ ﷺ عنھما، وأمرہ بحلق رؤسھما، عن ابن عباس أن رسول اللہ ﷺ عق عن الحسن والحسین کبش کبشا، أخرجہ أبوداود وأخرجہ النسائي، وقال: کبشین کبشین، وعن علي: عق رسول اللہ ﷺ عن الحسن، وقال: یا فاطمۃ احلقي رأسہ، وتصدقي بزنۃ شعرہ فضۃ، فوزناہ فکان وزنہ درھما أو بعض درھم ’’ أخرجہ الترمذي، انتھی۔

اما عقیقہ ابراہیم بن رسول اللہﷺ درسن نہم از ہجرت بود، چنانکہ علامہ ابن الاثیر دراسد الغابہ گفتہ:

‘‘ إبراھیم ابن رسول اللہ ﷺ ، وأمہ ماریۃ القبطیۃ … إلی أن قال: وکان مولدہ في ذي الحجۃ سنۃ ثمان من الھجرۃ، وسر النبيﷺ بولادتہ کثیرا، وولد بالعالیۃ، وکانت قابلتہ سلمیٰ مولاۃ النبيﷺ امرأۃ أبي رافع، فبشر أبو رافع النبيﷺ فوھب لہ عبداً ، وحلق شعر إبراھیم یوم سابعہ، وسماہ، وتصدق بزنتہ ورقا، وأخذوا شعرہ فدفنوہ، کذا قال الزبیر ’’ انتھی۔

واما روایت کردن ام کرز حدیث عقیقہ را در غزوہ حدیبیہ بالا از روایت صحیح نسائی معلوم شدہ، اکنون باید دانست کہ بکدام سال بوقوع آمدہ بود پس معلوم کن کہ غزوہ حدیبیہ درسال ششم از ہجرت شدہ بود۔

چنانکہ در تاریخ خمیس گفتہ:

‘‘ الموطن السادس فیما وقع في السنۃ السادسۃ من الھجرۃ، وفي ھلال ذي القعدۃ من ھذہ السنۃ وقعت غزوۃ الحدیبیۃ ’’ انتھی۔

ودر اسد الغابہ گفتہ:

‘‘ في ذي القعدۃ اعتمر رسول اللہ ﷺ عمرۃ الحدیبیۃ، وبایع بیعۃ الرضوان تحت الشجرۃ’’ انتھی۔

وشیخ عبدالحق در شرح سفر السعادت گفتہ:

قصہ ذبح عقیقہ حسین مقدم است برحدیث ام کرزچہ آن در عام احد کہ سال تولد امام حسن است بود، وعام دیگر کہ بعد از انست سالِ ولادتِ امام حسین است۔ وحدیث ام کرز درعام حدیبیہ سنہ ستہ است۔ انتہی

وشیخ سلام اللہ در محلی شرح موطا گفتہ:

‘‘ ویمکن أن یقال : إن المراد نسخ وجوب ما عدا الأضحیۃ لا ندبھا، کما أن المراد في نظائرھا نسخ الوجوب، کیف ولم ینسخ التطوع بالصوم والصدقۃ والغسل، ومما یدل علی ذلک أن شرعیۃ الأضحیۃ في الأولی من الھجرۃ، وعقیقۃ الحسنین في السنۃ الثالثۃ والرابعۃ، وحدیث أم کرز في عام الحدیبیۃ سادس الھجرۃ، والعقیقۃ عن إبراھیم کان تاسع الھجرۃ، وقد عمل بھا ابن عمر وغیرہ من الصحابۃ بعد النبيﷺ ، قال أحمد: الأحادیث المعارضۃ لأخبار العقیقۃ لا یعبأ بھا’’ انتھی۔

وقول صاحب محلی:

‘‘ إن شرعیۃ الأضحیۃ في الأولی من الھجرۃ ’’

پس مقصود از لفظ اولی سن اول از ہجرت نیست، وچگونہ این صحیح باشد حالانکہ مشروعیۃ درسن ثانی از ہجرت شدہ، بل قصد کردہ از لفظ اولیٰ اوائل و شروع زمانہ ہجرت کہ آن سن ثانی است بعد از سن اولیٰ۔ واللہ أعلم بمراد العباد۔

ومن ہیچمدان از شیخ المشائخ قدوۃ المحققین استاذنا مولانا بشیر الملۃ والدین قنوجی سوال کردم ازین مسئلہ، پس جوابش تحریر فرمودند: شاید دلیل امام محمد رحمہ اللہ ہمیں حدیث حضرت علی است کہ دارقطنی وغیرہ روایت کردہ اند، واین حدیث اگر بدرجہ صحت رسدتا ازین نسخ وجوب عقیقہ ثابت می شود، واین منافی استحباب عقیقہ نیست، زیراچہ استحباب این عمل از احادیث دیگر ثابت است، چنانکہ نسخ وجوب ہر روزہ منافی استحباب روزہ عاشورہ وغیرہ نیست، ونسخ وجوب ہر غسل منافی استحباب غسل جمعہ وغیرہ، ونسخ ہر صدقہ منافی استحباب صدقات نافلہ نیست، علاوہ ازیں حدیث بریدہ کہ درسنن ابی داود است دلالت می کند کہ ذبح شاۃ برائے عقیقہ منسوخ نیست، بلکہ  منسوخ شد آلودہ کردن راس ولد از خون ذبیحہ کہ در ایام جاہلیت بود، و مؤید این است کہ مشروعیۃ اضحیہ در سنہ ثانی از ہجرت است و حضرت رسول اللہ ﷺ عقیقہ برائے حسنین رضی اللہ عنہ بسال سوئم و چہارم از ہجرت و عقیقہ ابراہیم رضی اللہ عنہ بسال نہم، از ہجرت فرمودہ اند۔ اگر عمل عقیقہ منسوخ می شد خود آنحضرت عمل نفرمودے، وآنکہ در روایتی آمدہ کہ حضرتﷺ حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا را از عقیقہ حسنین رضی اللہ عنہما منع فرمود، مقصود ازان حضرت ﷺ را این بود کہ از جانب حسنین من عقیقہ خواہم کرد تو مکن۔ وحدیث ام کرز کہ دربارہ عقیقہ در مشکوۃ وغیرہ موجود است آن حدیث را ام کرز در سال حدیبیہ کہ سال ششم از ہجرت است روایت کردہ، وحضرت ابن عمر وغیرہ از صحابہ بعد پیغمبر ﷺ برین عمل کردند، واز قول ابراہیم نخعی و محمد بن حنفیہ کہ از تابعین اند نسخ احادیث مرفوعہ ثابت نمی شود ناسخ حدیث مرفوع بایدچہ جائیکہ راوی محمد بن حنفیہ مجہول است و در حماد بن ابی سلیمان کہ راوی قول ابراہیم نخعی است تکلم کردہ شدہ است دران۔ انتہی الکلام۔

ونیزمی گویم کہ درین حدیث واقع است کہ زکوۃ نسخ کرد ہر صدقہ را، پس تو ان گفت کہ صدقہ فطر راہم نسخ کرد، زیراچہ حدیث وجوب زکوۃ موخر است از احادیث وجوب صدقہ فطر۔

چنانکہ در تاریخ خمیس گفتہ:

‘‘ في السنۃ الثانیۃ فرضت زکوٰۃ الفطر، فکان ذلک قبل العید بیومین، کذا في أسد الغابۃ فخطب الناس قبل الفطر بیومین، یعلمھم زکاۃ الفطر، فکان ذلک قبل أن تفرض زکاۃ الأموال’’ انتھی۔

وحالانکہ این چنین نیست کہ وجوب صدقہ فطر ساقط شدہ، بلکہ در زمانہ نبیﷺ صدقہ فطر دادہ می شد، وہم در زمانہ صحابہ کرام، چنانچہ ہمین است مذہب حضرت علی و دیگر اصحاب مثل عمروابن عمرو جابر و عائشہ وغیرہم رضی اللہ عنہم، چنانکہ در بخاری شریف مذکور است۔ ونزد امام ابی حنیفہ واجب است، ونزد ائمہ ثلثہ فرض است۔

چنانکہ در قسطلانی شرح بخاری مسطوراست۔ واز ابن عمر رضی اللہ عنہما روایت کردہ:

‘‘ قال : فرض رسول اللہ ﷺ صدقۃ الفطر صاعا من شعیر أو صاعا من تمر، علی الصغیر والکبیر والمملوک’’ رواہ البخاري۔

این است جواب از روایت دارقطنی وبیہقی وابن عدی وابن المبارک، وہمین است جواب روایت موطا امام محمد۔ واما قول ابراہیم نخعی کہ:

‘‘ کانت العقیقۃ في الجاھلیۃ، ثم جاء الإسلام فرفضت’’

مسلم نیست بلکہ مخالف احادیث صحیحہ است، چہ بالا از احادیث صحیحہ ثابت شدہ است کہ در اسلام ہم حکم عقیقہ باقی ماندہ، ورسول اللہ ﷺ عقیقہ فرمود، چندین کسائر او صحابہ کرام بعمل آورند، وتواند کہ امام نخعی را احادیث عقیقہ نہ رسیدہ باشد، پس قول ایشان صلاحیت ناسخیت احادیث مرفوعہ صحیحہ نمی دارد۔ وقطع نظر ازین راوی ابراہیم نخعی حماد بن ابی سلیمان اند، ومحدثین درایشان کلام کردہ اند۔

شیخ العلامہ حافظ شمس الدین ذہبی درمیزان الاعتدال فی نقد الرجال گفتہ:

‘‘ حماد بن أبي سلیمان، تکلم فیہ للإرجاء ، وقال أبو حاتم۔ صدوق لا یحتج بہ، وقال أبو الملح الرقي: قدم علینا حماد فخرجت إلیہ، فإذا علیہ ملحفۃ معصفرۃ، وقد خضب بالسواد، فلم أسمع منہ، وعن الأعمش قال : حدثني حماد بحدیث عن إبراھیم ، وکان غیر ثقۃ، وقال مرۃ ثانیۃ: ما کنا نصدقہ ’’ انتھی۔

وحافظ الحدیث شیخ ابن حجر عسقلانی در تہذیب تہذیب الکمال فی اسماء الرجال گفتہ:

‘‘ قال النسائي : ثقۃ إلا أنہ مرجئی، وقال أبو نعیم عن عبداللہ بن حبیب بن أبي ثابت سمعت أبي یقول : کان حماد یقول : قال إبراھیم۔ فقلت : واللہ إنک لتکذب علی إبراھیم أو أن إبراھیم یخطئ، وقال ابن حبان في الثقات : یخطئ، وکان الأعمش یتلقی حمادا، وحین تکلم في الإرجاء فلم یکن یسلم علیہ، وقال ابن سعد : کان ضعیفا في الحدیث، واختلط في آخر عمرہ، وکان مرجئا، وقال الذھلي : کثیر الخطأ والوھم ’’ انتھی ملخصاً۔

ونیز شیخ ابن حجر عسقلانی در تقریب التہذیب گفتہ:

‘‘ حمد بن أبي سلیمان مسلم الأشعري ، مولاھم أبو إسماعیل الکوفي، فقیہ صدوق ، لہ أوھام، من الخامسۃ، رمي بالإرجاء’’ انتھی۔

وترا رسد کہ بگوئی کہ امام محمد رحمہ اللہ ہم حکم بہ نسخ وجوب عقیقہ فرمودہ اند نہ اینکہ قائل اند بہ نسخ استحبابش، چنانکہ شیخ ابن عابدین در ردالمحتار گفتہ:

‘‘ تستحب لمن ولد لہ أن یسمیہ یوم أسبوعہ، ویحلق رأسہ، ویتصدق عند الأئمۃ الثلاثۃ بزنۃ شعرہ فضۃ أو ذھبا، ثم یعق عنہ عند الحلق عقیقۃ إباحۃ أو تطوعا، وبہ قال مالک، وسنھا الشافعي وأحمد سنۃ مؤکدۃ ’’ انتھی ملخصا۔

وتفصیل عبارت این کتاب بالا گذشت پس قول وے عند الائمۃ الثلاثۃ افادہ کرد برآنکہ نزد امام ابی حنیفہ وامام ابی یوسف وامام محمد بقو ل بعض مباح وبقول بعضے مستحب است، لیکن ظاہر قول امام محمد کہ در کتبِ ایشان مسطور است دال برآنکہ ایشان نفی استحباب می نمایند، نہ اینکہ نفی وجوب۔

چنانکہ درکتاب آثار فرمودہ کہ:

‘‘ کانت العقیقۃ في الجاھلیۃ فلما جاء الإسلام رفضت، وبہ نأخذ’’

ودر جامع صغیر گفتہ:

‘‘ لا یعق عن الغلام ولا عن الجاریۃ ’’ انتھی۔

وہم چنین در موطا خود گفتہ۔

گویم کہ اگر قول ظاہر ایشان را تاویل نمائی، وہر جا تقدیر لفظ وجوب کنی ای ‘‘ رفضت وجوبھا ولا یعق وجوبا ’’  درین صورت مطابقت بین الاحادیث وکلام الامام یابی، ومذہب ما اہلِ سنت ہمیں است کہ اگر قول کسی از اہلِ علم مخالف کتاب اللہ وسنت رسول اللہ باشد قولش را تاویل کنی، وبسوے کتاب اللہ وسنت رسول اللہ رجوع نمائی، وموافق آن فتوی دہی، نہ اینکہ قول امت را مسلم داری از نقص و در کتاب و سنت راہِ تاویل جوئی، کہ این مردود و مطرو داست۔

ھذا آخر ما قصدنا إیرادہ في ھذا الکتاب المسمی بالأقوال الصحیحۃ في أحکام النسیکۃ، فللہ الحمد والمنۃ، الآن یناسب أن أبین ما ھو من متعلقات ھذا الباب، من حکم الأذان حین ولادتہ، وتسمیۃ المولود بأول یوم کانت أفضل، وغیرہ، فأقول بفضل اللہ العلام، وھو ملھم الصدق والصواب۔

باید دانست کہ اذان درگوش راست، واقامت درگوش چپ مولود بعد ولادت او مستحب است۔ چنانکہ شیخ جلال الدین سیوطی در جلد دوم جامع صغیر فی احادیث البشیر النذیر گفتہ:

‘‘ من ولد لہ ولد فأذن في أذنہ الیمنی، وأقام في أذنہ الیسری، لم تضرہ أم الصبیان’’ رواہ أبو یعلی في مسندہ عن الحسین۔

وامام ابو زکریا نووی در اذکار فرمودہ:

‘‘ وقد روینا في کتاب ابن السني عن الحسین بن علي رضی اللہ عنھما قال قال رسول اللہ ﷺ : من ولد لہ ولد فأذن في أذنہ الیمنی، وأقام في أذنہ الیسری لم تضرہ أم الصبیان’’

وعلامہ علی القاری در مرقاۃ المفاتیح شرح مشکوٰۃ المصابیح فرمودہ:

‘‘ ھذا یدل علی سنیۃ الأذان في أذن المولود’’

وفی شرح السنۃ:

‘‘ روي أن عمر بن عبدالعزیر کان یؤذن في الیمنی، ویقیم في الیسری، إذا ولد الصبي ’’ انتھی۔

ودر بعض روایات صرف اذان آمدہ بلا اقامت۔

چنانکہ ابوداود در سنن خود روایت کردہ:

‘‘ عن عبید اللہ بن أبي رافع عن أبیہ قالت : رأیت رسول اللہ ﷺ أذّن في أذن الحسین بن علي حین ولدتہ فاطمۃ بالصلاۃ ’’ رواہ أبوداود والترمذي۔

وگفت ترمذی: ‘‘ ھذا الحدیث صحیح والعمل علیہ ’’

وشیخ الاجل محدث الہند ولی اللہ الدہلوی درحجۃ اللہ البالغۃ گفتہ:

‘‘ وأذن رسول اللہ ﷺ في أذن الحسین بن علي حین ولدتہ فاطمۃ بالصلوۃ۔ أقول : السر في ذلک ما ذکرنا في العقیقۃ من المصلحۃ الملیۃ فإن الأذان من شعائر الإسلام وأعلام الدین المحمدي، ثم لا بد من تخصیص المولود بذلک الأذان، ولا یکون إلا بأن یصوت بہ في أذنہ، وأیضا قد علمت أن من خاصیۃ الأذان أن یضر منہ الشیطان، والشیطان یؤذي الولد في أول نشأتہ’’ انتھی۔

وابن عابدین درباب اذان ردالمحتار گفتہ:

‘‘ لا یسن لغیرھا أي من الصلاۃ وإلا فندب للمولود ’’ انتھی۔

پس جائز است کہ صرف اذان دہد بلا اقامت، یا اذان و اقامت ہر دو، لیکن ضرور است کہ بمقابل گوش مولود اذان بگوید کہ آواز آن بگوش او رسد، وآنکہ درین دیار اکثر جامعمول ست کہ موذن را دورمی دارند از مولود، واذان می گویانند و بعض قبل از ولادتِ مولود اذان می دہند، وبعض چند بار اذان می گویند، این ہمہ اصلی ندارد، ہرچہ طریقہ مسنون بود بالا گذشت کہ بعد ولادت ولد اذان بگوش راست و اقامت بگوش چپ یکبار بگوید۔ ہمیں مفہوم می شود از ظاہر احادیث۔

ومستحب است کہ بعد از تولد مولود مرد صالح درد ہن ولد تحنیک کند، یعنی خرمائی خائیدہ لعاب دہنِ خود اندر دہن او بمالد، تاچیزی از لعاب درشکم او رود، واگر خرمائی میسر نیاید تا چیزے کہ مثل او در شیرینی باشد مضغ کردہ در دہنش بدہد، وجائز است کہ تحنیک کنندہ مرد باشد یا زن مگر اولی وانسب است کہ عالم فاضل یا صالح باشد، واگر نباشد تاہم جائز است، ومستحب است کہ تحنیک کنندہ برائے ولد دعائے خیر و برکت دہد۔

چنانکہ امام ابی عبداللہ محمد بن اسمٰعیل بخاری در صحیح خود روایت فرمودہ:

‘‘ عن أبي موسی قال : ولد لي غلام فأتیت بہ النبيﷺ فسماہ إبراھیم فحنکہ بتمرۃ ، ودعا لہ بالبرکۃ، ودفعہ إلي ، وکان أکبر ولد أبي موسی’’

رواہ البخاري۔

‘‘ عن عائشۃ قالت : أتي النبيﷺ بصبي یحنکہ فبال علیہ فأتبعہ الماء’’ رواہ البخاري۔

‘‘ عن أسماء بنت أبي بکر أنھا حملت بعبد اللہ بن الزبیر بمکۃ قالت: فخرجت وأنا متم، فأتیت المدینۃ فنزلت قباء فولدت بقباء، ثم أتیت بہ رسول اللہ ﷺ ، فوضعہ في حجرہ، ثم دعا بتمرۃ فمضغھا، ثم تفل في فیہ، فکان أوّل شییء دخل جوفہ ریق رسول اللہﷺ، ثم حنک بتمرۃ، ثم دعا لہ، وبارک علیہ، وکان أول مولود ولد في الإسلام، ففرحوا بہ فرحا شدیدا، لأنھم قیل لھم : إن الیھود قد سحرتکم، ولا یولد لکم ’’ رواہ البخاري۔

وامام مسلم وابوداود وغیرہم احادیث تحنیک مولود روایت فرمودہ نقلش موجب طوالت است۔

وامام نووی در شرح صحیح مسلم گفتہ:

‘‘ اتفق العلماء علی استحباب تحنیک المولود عند ولادتہ بتمر، فإن تعذر فما في معناہ، وقریب منہ من الحلو فیمضغ المحنک التمرۃ حتی تصیر مائعۃ تبتلع ، ثم یفتح فم المولود، ویضعھا فیہ، لیدخل شییء منھا جوفہ، ویستحب أن یکون المحنک من الصالحین، وممن یتبرک بہ، رجلا کان أو امرأۃ ، فإن لم یکن حاضرا عند المولود حمل إلیہ ’’ انتھی۔

وقسطلانی در شرح صحیح بخاری گفتہ:

‘‘ وتحنیکہ یوم ولادتہ بتمر فحلو بأن یمضغ التمر، ویدلک بہ حنکہ داخل فیہ حتی ینزل إلی جوفہ منہ شییء، وقیس بالتمر الحلو في معنی التمر الرطب۔’’

وعینی در شرح صحیح بخاری ایں چنیں فرمودہ الابزیادت ایں کہ اول دروے تمراست، کہ اگر تمر میر ناید عسل نحل یعنی شہد دہد، ورنہ ہر چیزی کہ درحلو مثل تمر باشد۔

ومستحب است کہ بروز ہفتم از ولادت تسمیہ مولود کردہ شود، وہمان روز عقیقہ، واگر استطاعت عقیقہ ندارد نکند، وروز اول از ولادت تسمیہ مولود کند، وصورت تطابق ہمیں است میان احادیث تسمیہ بروز اول از ولادت۔

چنانکہ امام بخاری در صحیح خود فرمودہ:

‘‘ باب تسمیۃ المولود غداۃ یولد لمن لم یعق عنہ، وتحنیکہ۔ عن أبي موسی رضی اللہ عنہ قال : ولد لي غلام فأتیت بہ النبيﷺ فسماہ إبراھیم، فحنکہ بتمرۃ’’ رواہ البخاري۔

وقسطلانی در شرح وی گفتہ:

‘‘ إن من لم یرد أن یعق عنہ لا تؤخر تسمیتہ إلی السابع، ومن یرید أن یعق عنہ تؤخر تسمیتہ إلی السابع ’’

وقال النووی فی الاذکار:

‘‘ تسن تسمیتہ یوم السابع أو یوم الولادۃ، ولکل من القولین أحادیث صحیحۃ، فحمل البخاري یوم الولادۃ علی من لم یرد العق، وأحادیث یوم السابع علی من أرادہ کما تری’’

قال ابن حجر:

‘‘ وھو جمع لطیف لم أرہ لغیرہ ’’ انتھی۔

ولازم است کہ ولد را موسوم کند باحسن اسماء چون عبداللہ و عبدالرحمن وامثال این، وباسماء انبیا علیہم السلام۔ چنانکہ امام نووی در اذکار فرمودہ:

‘‘ روینا في صحیح مسلم عن ابن عمر رضی اللہ عنھما قال : قال رسول اللہ ﷺ : إن أحب أسمائکم إلی اللہ عزوجل : عبداللہ وعبدالرحمن ’’

‘‘ وروینا في صحیح البخاري ومسلم عن جابر رضی اللہ عنہ قال : ولد لرجل منا غلام فسماہ القاسم، فقلنا : لا نکنیک أبا القاسم، ولا کرامۃ، فأخبر النبيﷺ فقال : سم ابنک عبدالرحمن’’

‘‘ وروینا في سنن أبي داود والنسائي : تسموا بأسماء الأنبیاء، وأحب الأسماء إلی اللہ تعالیٰ عبد اللہ وعبد الرحمن، وأصدقھا حارث، وھمام، وأقبحھا حرب ومرۃ ’’ انتھی۔

وباسم قبیح تسمیہ مولود نکند، چنانکہ عادت این دیار جاری بودہ است کہ بہ عبدالرسول وعبدالنبی و بندہ علی وسالار بخش و مدار بخش و پیر بخش موسوم می کنند، واین نمی دانند کہ خدائے تعالیٰ بیرون آورد ایشان را از شکم ہائے مادران ایشان، ونمی دانستند ہیچ چیزیرا، وداد ایشان را گوش برائے سماعت، وچشمہا برائے بصارت و دلہا تاکہ ایشان شکر ادا کنند و بہ عبودیت آن مصروف شوند، ودیگر آن را باوہمسر نکنند بہ ہیچ چیز و نہ اینکہ چون پیدا کرد ایشان را خدا، وداد انعام ہائے خود، پس خدائے تعالیٰ را فراموش کردند، وبعبد فلان و بندہ فلان موسوم ساختند، و بجائے شکر خدا شکر دیگر ان بجا آورند۔

خدائے تعالیٰ در سورۂ نحل ارشاد فرمودہ:

﴿  وَاللہُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّھَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفئِدَۃَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون ﴾

ودر تفسیر حسینی می گوید کہ چون حوّا علیہا السلام حاملہ شد ابلیس برصورت مجہول برحوّا علیہا السلام ظاہر گشت و گفت در شکم توچہ چیز است؟ حوّا جواب داد کہ نمی دانم، ابلیس گفت کہ شاید سبعی یا بہیمہ باشد، انگاہ پر سید بینی بیرون آید یا شکم رابشگا فند و بیرون آرند، حوّا علیہا السلام ترسید و صورت ماجرا آدم علیہ السلام درمیان آورد، آدم نیز اندیشہ ناک شد، وابلیس دیگر بارہ خود را بر صورت دیگر برایشان ظاہر کردہ از سبب ملال حال ایشان پر سید، حال باز گفتند، ابلیس گفت: غم مخورید کہ من اسم اعظم می دانم، ومستجاب الدعوات ام، از خدا در خواہم کہ این حمل رامثل شما بشرے راست خلقت گرداند، وخروج او بآسانی باشد بشرط آنکہ اورا عبد الحارث نام کنید و نام ابلیس درمیان ملائکہ حارث بود، حوّا علیہا السلام این فریب راقبول کرد۔ انتہی۔

چنانکہ خدائے عزوجل حکایت این در قرآن پاک می فرماید:

﴿ وَ الَّذِیْ خَلَقَکُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَۃٍ وَّ جَعَلَ مِنْھَا زَوْجَھَا لِیَسْکُنَ اِلَیْھَا فَلَمَّا تَغَشّٰھَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیْفًا فَمَرَّتْ بِہٖ فَلَمَّآ اَثْقَلَتْ دَّعَوَا اللّٰہَ رَبَّھُمَا لَئِنْ اٰتَیْتَنَا صَالِحًا لَّنَکُوْنَنَّ مِنَ الشّٰکِرِیْنَO فَلَمَّآ اٰتٰھُمَا صَالِحًا جَعَلَالَہٗ شُرَکَآءَ فِیْمَآ اٰتٰھُمَا فَتَعٰلَی اللّٰہُ عَمَّا یُشْرِکُوْنَ ﴾

یعنی اوست اعنی خدائے تعالیٰ آنکس کہ پیدا کرد شمارا از یک تن کہ آدم علیہ السلام است و پیدا کرد از ان یک شخص زنش را تا آرام گیرد باوے پس آن ہنگام کہ پوشید آدم علیہ السلام حوا را یعنی خلوت کرد بار گرفت حوا باری سبک پس آمد و رفت کرد بآن بارسبک بعد ازان چون حوا گران بارشد بآن بارے کہ درشکم او بود یعنی فرزند بزرگ شد ہر دو دعا کردند بجناب پروردگار خویش کہ اگر فرزندی شائستہ بدہی مارا باشیم از شکر کنندگان پس چون داد خدا تعالیٰ ایشاں را فرزندی شائستہ گردانیدند آدم و حوّا برائے خدا شرکتے یعنی شریکے ساختند دراسم درآنچہ داد اولاد آدم و حوا رانہ در عبادت یعنی بدل کردند عبداللہ رابعبد الحارث پس بلند قدر است خدا از انچہ شریک مقرر می کنند۔ کذافی فتح الرحمن وتفسیر حسینی بتغیر۔

و درتفسیر جلالین گفتہ:

﴿ ھُوَ الَّذِیْ خَلَقَکُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَۃٍ  ﴾ أي آدم ﴿ وَجَعَلَ مِنْھَا زَوْجَھَا﴾ حواء ﴿ لِیَسُکُنَ اِلَیْھَا  ﴾  ویألفھا ﴿ فَلَمَّا تَغَشّٰھَا  ﴾ جامعھا ﴿حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیْفًا ﴾ النطفۃ ﴿  فَمَرَّتْ بِہٖ ﴾ ذھبت وجاءت لخفتہ ﴿ فَلَمَّآ اَثْقَلَتْ ﴾ بکبر الولد في بطنھا وأشفقا أن یکون بھیمۃ ﴿ دَعَوَا اللہَ رَبَّھُمَا لَئِنْ اٰتَیْتَنَا ﴾ ولدا ﴿  صَالِحًا ﴾سویا ﴿  لَنَکُوْنَنَّ مِنَ الشّٰکِرِیْنَ ﴾ لک علیہ ﴿  فَلَمَّآ اٰتٰھُمَا ﴾ ولدا ﴿ صَالِحًا  جَعَلَا لَہٗ شُرَکَآءَ ﴾ وفي قراءۃ بکسر الشین والتنوین أي شریکا ﴿ فِیْمَآ اٰتٰھُمَا ﴾ بتسمیتہ عبد الحارث ولا ینبغي أن یکون عبدا إلا لہ ، ولیس بإشراک في العبودیۃ لعصمۃ آدم، روی سمرۃ عن النبيﷺ قال : ولما حملت حواء طاف بھا إبلیس، وکان لا یعیش لھا ولد فقال : سمیہ عبد الحارث ، فإنہ یعیش، فسمتہ فعاش فکان ذلک من وحي الشیطان، وأمرہ، رواہ الحاکم وقال : صحیح، والترمذي وقال: حسن غریب انتھی۔

پس ازین آیہ کریمہ صاف واضح شدہ کہ خود راعبد غیر خدا گفتن خواہ عبد انبیاء علیہم السلام یا اولیاء، رضی اللہ عنہم باشد یا شیاطین و اصنام باشد ہم شرک است، واین راشرک فی التسمیہ گویند، زیرا کہ نزد خدائے تعالیٰ بس ناپسندیدہ است کہ باوے دیگران راشریک کردہ شود، وظاہر است کہ بہ تسمیہ عبد غیر خدائے تعالیٰ ہمیں مقصود می باشد کہ ترقی درجات و عمرش شود، واین صریح شرک است۔ واگر مقصود این نباشد تاہم خالی از بوئی شرک نیست۔ لہٰذا رسول اللہ ﷺ فرمود کہ تحقیق شما خواندہ خواہید شد بروز قیامت بنام خود و بنام آبایٔ خود، پس لازم ست کہ تسمیہ خود نیک کنید وباسم ہائے قبیح مسمیٰ نشوید، بلکہ رسول اللہ ﷺ اسم قبیح را باسم فصیح تغیر می داد، وصحابہ را برائے این امرمی فرمود۔

عن أبي الدرداء رضی اللہ عنہ قال قال رسول اللہ ﷺ : إنکم تدعون یوم القیامۃ بأسمائکم وأسماء آبائکم، فأحسنو أسماء کم’’ رواہ أبوداود

وشیخ امام ابن اثیر در اسد الغابہ فرمودہ:

أبو ھریرۃ قد اختلف في اسمہ اختلافا کثیرا، قیل : عبداللہ بن عبد شمس، وقیل : عبد غنم، وبالجملۃ فکل ما في ھذہ الأسماء من التعبید فلا شبھۃ أنھا غیرت في الإسلام، فلم یکن النبيﷺ یترک اسم أحد عبد شمس أو عبد غنم أو عبد العزی أو غیر ذلک، فقیل کان اسمہ في الإسلام : عبداللہ، وقیل : عبدالرحمن، قال الھیثم بن عدي: کان اسمہ في الجاھلیۃ عبد شمس، وفي الإسلام عبداللہ، وقال ابن إسحاق : قال لي أصحابنا عن أبي ھریرۃ: کان اسمی في الجاھلیۃ عبد شمس، فسماني رسول اللہ ﷺ عبدالرحمن، وإنما کنیت بأبي ھریرۃ لأني وجدت ھرۃ فحملتھا في کمي، فقیل لي : أنت أبو ھریرۃ۔ انتھی ملخصا۔

وعلمائے محققین در تسمیہ عبدالنبی وعبدالرسول وغیرہ منع شدید فرمودہ اند، چنانکہ شیخ ولی اللہ الدہلوی در حجۃ اللہ البالغہ درباب اقسام شرک فرمودہ:

منھا أنھم کانوا یسمون أبناءھم عبدالعزی وعبد شمس و نحو ذلک، فقال اللہ : ﴿ ھُوَ الَّذِیْ خَلَقَکُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَۃٍ وَّجَعَلَ مِنْھَا زَوْجَھَا لِیَسْکُنْ اِلَیْھَا فَلَمَّا تَغَشّٰھَا ﴾ الآیۃ، وجآء في الحدیث أن حواء سمت لدھا عبدالحارث، وکان ذلک من وحي الشیطان، وقد ثبت في أحادیث لا تحصی أن النبي ﷺ غیر أسماء أصحابہ عبدالعزی وعبد شمس ونحوھما إلی عبداللہ وعبدالرحمن وما أشبھھما، فھذہ أشباح وقوالب للشرک، نھیٰ الشارع منھا لکونھا قوالب لہ۔ انتھی۔

وشیخ ابن حجر مکی ہیثمی در تحفۃ المحتاج شرح منہاج فرمودہ:

ویحرم ملک الملوک لأن ذلک لیس لغیر اللہ، وکذا عبدالنبي وعبدالکعبۃ أو الدار أو علي أو الحسن، لإیھام التشریک۔

وشیخ نور الدین علی بن سلطان القاری در مرقاۃ المفاتیح شرح مشکوٰۃ المصابیح گفتہ:

لا یجوز نحو عبدالحارث ولا عبدالنبي ولا غیرہ بما شاع بین الناس۔ انتھی۔

ونیز علامہ علی القاری در شرح فقہ اکبر در فصل فی الکفر صریحاً و کنایتاً گفتہ:

وأما ما اشتھر من التسمیۃ بعبد النبي فظاھرہ کفر إلا إن أراد بالعبد المملوک۔ انتھی۔

وشیخ الاجل محدث الہند قطب دین محمد المدعو بولی اللہ الدہلوی در فتح الرحمن فی ترجمۃ القرآن زیر قولہ تعالیٰ:

فلما آتھما صالحا جعل شرکاء الخ فرمودہ:

مترجم گوید این تصویر است حال آدمی را کہ نزدیک ثقل حمل نیت اخلاص درست کند، وچون فرزند بوجود آید آن را فراموش سازد و در تسمیہ اشراک کند، ازین جادانستہ شد کہ شرک در تسمیہ نوعی است از شرک، چنانکہ اہلِ زمانہ ما غلام فلان و عبد فلان نام نہند۔ انتہی۔

ونیز ہمیں شیخ اجل در تشدید امتناع این ہمہ اسماء در کتاب البدور البازغہ افادہ فرمودہ نقل آن موجب طوالت است وخاتم المفسرین والمحدثین مولانا شاہ عبدالعزیز الدہلوی در تفسیر فتح العزیز تحت قولہ تعالی:

﴿ فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰہِ أَنْدَاداً … الخ ﴾ گفتہ:

اما ہمسر کنندگان در غیر عبادت پس بسیار اند، ازان جملہ کسانیکہ در ذکر دیگران رابا خدا ہمسرمی کنند، و نام دیگران را مانند نام خدا بطریق تقرب ذکر می نمایند، و ازان جملہ اند کسانیکہ در ذبح و نذر و قربانی ہابا خدا دیگر انرا ہمسرمی کنند، و ازان جملہ اند کسانیکہ درنام نہادن خود را بندہ فلان عبد فلان می گویند، واین شرک در تسمیہ است۔ انتھی۔

وشیخ القمقام مہاجر فی سبیل اللہ العلام عالم النبیل مولانا محمد اسمٰعیل شہید ہم تحقیق این معنی در کتاب تقویۃ الایمان فرمودہ، جزاہ اللہ خیر الجزاء۔

وجز این بسیارے از علمائے ثقات مثل امام منصور بن یونس در کتاب شرح زاد المستنفع، وصاحب لمحض الانوار، وصاحب شرعۃ الاسلام بروش پر داختہ اند، ومجرمت تسمیہ باین ہمہ اسماء رفتہ اند۔

چنانچہ استاذنا العلام مولانا بشیر الملۃ والدین القنوجی در کتاب خود مسمی ‘‘ بصواعق الالہیۃ لطرف الشیاطین اللھابیۃ ’’ اقوال این ہمہ علماء نقل فرمودہ اند، واعتراضی کہ درین باب بعض از مشرکان بدایون برکلام الشیخ الجلیل المحدث النبیل مولانا محمد اسماعیل شہید رحمہ اللہ تعالیٰ بود از این جواب شافی دادہ اند، وخلایق را از پنجہ ضلالت آن رئیس المبتدعین نجات دادہ اند۔

قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَھَقَ الْبَاطِلُ اِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَھُوقًا۔ تمت۔

قال العبد الضعیف : کان ابتداء تسوید ھذہ الرسالۃ خامسا من شھر رمضان سنۃ أربع و تسعین بعد مأتین وألف من الھجرۃ النبویۃ، صلوات اللہ علیہ، ولقد استراح القلم من تحریر ھذہ الأوراق عشرین من شوال في السنۃ المذکورۃ، فحمدت اللہ حمداً کثیرا فقط۔

عبارتیکہ حضرت شیخ الاجل محدث الہند برین رسالہ تحریر فرمودہ اند اینست:

‘‘ ھذہ الرسالۃ ناطقۃ بالصدق والصواب، محررھا مصیب بلا ارتیاب، کما لا یخفی علی أولي الألباب، فمن کان مستنا فلیستن بھذا الکتاب، یثاب عند رب الأرباب یوم الحساب، واللہ أعلم بالصواب’’

(مہر سید محمد نذیر حسین)

عبارت نامہ کہ حضرت شیخ بعد ملاحظہ بمولف رسالہ زیب قلم فرمودہ اند اینست

بسم اللہ الرحمن الرحیم

از عاجز محمد نذیر حسین بمطالعہ گرامی مولوی صاحب جامع الحسنات والکمالات مولوی محمد شمس الحق صاحب سلمہ ربہ، بعد السلام علیکم ورحمۃ اللہ وبرکاتہ واضح رائے سامی باد کہ درین جا بفضل الٰہی خیریت است و خیر و عافیت آن جامع شتات مطلوب۔ رسالہ در باب تحقیق سنیت عقیقہ کہ نوشتہ اند بنظر گزشتہ موضح مرام شد، الحمد للہ کہ آن صاحب بکمال تحقیق حقیق از کتب علمائے ثقات محققین مسئلہ مبحوث عنہا رابر نگا شتند، وامری در تصریح و تنقیح آن فرونگذاشتند و علم ظفر پیکر برنام نامی خود برداشتند، وغبار خجالت وجہالت بر چہرہ مقابل الدالخصام اپنا شتند، جزاکم اللہ خیراً فی الدارین کہ داد سنت سنیہ دادند، ورسم و آئین طریقہ رضیہ نہادند۔

زہے معجز نمای سحر کردار

کلیم معنے از کلکش عصادار

ازو فرعونیان راول دو نیم است

بلے مصر معانی را کلیم است

ندانم وصف طبع آن گہر سنج

کہ گنجور ست با گنجینہ باگنج

زادک اللہ علما نافعا وفھما کاملا

اشعار تاریخ تصنیف رسالہ عقیقہ

از ذو فضائل کثیرہ متصف باوصاف حمیدہ تذکار المحققین مقتفی اثر امام النبیین صلوٰۃ اللہ علیہ والتسلیم، اعنی الکامل الالمعی مولوی شہود الحق اعلیٰ درجتہ عظیم آبادی

الا یا اہل عرفان و نور

دنی منکم لایام السرور

ستودن ہاچہ آمد روزگارے

کہ ہر سو عشوہ زیبا نگارے

صدائے مطربانہ عشرت انگیز

بہر ناز و ادایش راحت آمیز

نیامیز وچہ ہا گلگوں نگارے

بہرخال و خطش زیبا بہارے

ہمہ اعلام مشتاق تماشا

زفرط شوق ہریک دیدہ فرسا

کتاب منتخب لب لبابے

مفید و ہادی احسن خطابے

مدلل موجز و مملوز تحقیق

نہ تدقیقی فروہشتہ نہ تشقیق

قلیل اللفظ فی معنے کثیر

صغیر الحجم فے النفع کبیر

ندانم این چہ رنگین داستانی

فدای محو لطفش بوستانے

عجب این نسحہ پر تاثیر آمد

مریض جہل را اکسیر آمد

بحسن جہد علامہ زمانہ

وحیدِ دہر فہامہ یگانہ

بعلم و فضل ممتاز اماثل

ملاذِ طالباں جامع فضائل

نباشد اسمِ او محتاج توضیح

درین عالم نور اوست تلویح

بخوبی با مرتب گشت اکنون

ہمہ آفاق شد زین فیض مشحون

جزاہ اللہ فے الدارین خیرا

جزاء کاملا خیرا کثیرا

دلم آن وقت داد آواز از جوش

کہ تاکے غفلت ای مدہوش بیہوش

رقم زن از سن ہجری تصنیف

کہ تا مخفی نماند سال تالیف

ہمان دم کرد القالمہم غیب

ز راہِ صدق گو این دم بلا ریب

برای طالبان بادا کفیلے

پے تقریر حق قاطع دلیلے

قطعہ تاریخ تصنیف رسالہ عقیقہ از نتائج افکار سر آمد شعراء زمن جامع منقول

زبدۃ المحدثین خلاصۃ المفسرین العالم اللوذعی مولوی عبدالغنی صاحب عظیم آبادی نورپوری

صد شکر ہزار شکر بگزار

کاین نسخہ غنے عجیب آمد

از بہر مریض جہل مطلق

عیسے صفت طبیب آمد

نقشِ رخِ شاہدان الفاظ

محبوب دلِ حبیب آمد

برحسن عروس ہر معانی

صد حجتِ حق رقیب آمد

مقبول جہان چان نہ گردد

کز سرورِ ہر لبیب آمد

رازی است یکی راز دارش

بحر از قدمش نقیب آمد

در خلق بشمس شد معرف

حق در مدحش خطیب آمد

رفتم چو بقعر فکر تاریخ

بر اوج فلک نصیب آمد

از روی طلب زغیب ناگاہ

بانگ جمل غریب آمد

قطعہ تاریخ طبع رسالہ از جناب مولوی و حکیم عبدالرحمن صاحب ڈومرانوی البہاری

داد ہاتف نداء عرش برین

حبذا کوشش لبیب و اریب

پی اسکات ہر غبی و دغویٰ

در نسیکہ شد این کتاب عجیب

سال طبعش ز دل بہ پرسیدم

گفت آن رابگو عجیب غریب

تمت

فہرست کتاب

حمد باری تعالیٰ

تضعیف مسیب بن شریک و عقبہ بن یقظان رحمہما اللہ

نعت رسول اللہ ﷺ

حدیث عقیقہ متاخر است از احادیث اضحیہ۔۔

منقبت خلفائے راشدین وغیرہم رضوان اللہ علیہم اجمعین

حدیث نسخ الاضحیٰ کل ذبح کان قبلہ مانع است صدقہ فطر را۔

سبب تالیف کتاب

جواب قول ابراہیم نخعی رحمہ اللہ

وصیت ائمہ اربعہ رحمہم اللہ

تضعیف حماد ابن ابی سلیمان

تعریف لفظ عقیقہ

محاکمہ در قول امام محمد رحمہ اللہ

احادیث درباب عقیقہ

اذان بعد ولادت مولود

مطلب حدیث لا احب العقوق

تحنیک مولود

اطلاق لفظ عقیقہ مکروہ است یا نہ

تسمیہ مولود بروز اول یا ہفتم از ولادت

مذہب امام ابی حنیفہ درباب عقیقہ

تسمیہ بعبد النبی وغیرہ شرک فی التسمیہ است

مذہب امام مالک درباب عقیقہ

تمت

مذہب امام شافعی در باب عقیقہ

مذہب امام احمد بن حنبل درباب عقیقہ

رد قول آن کس کہ قول بابتداء عقیقہ نسبت امام ابی حنیفہ کردہ

مستحب و ادب و تطوع و مندوب و فضیلۃ و نفل ہمہ مرادف المعنی ہستند

از نفی سنت مؤکدہ نفی مستحب نمی شود

جواب دلیل امام محمد رحمہ اللہ بہ نسخ عمل عقیقہ 

 

ھذا ما عندی واللہ اعلم بالصواب

مجموعہ مقالات، و فتاویٰ

صفحہ نمبر 648

محدث فتویٰ

ماخذ:مستند کتب فتاویٰ